рту́ць

назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 3 скланенне

адз.
Н. рту́ць
Р. рту́ці
Д. рту́ці
В. рту́ць
Т. рту́ццю
М. рту́ці

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, piskunou2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)

ртуць, -і, ж.

Хімічны элемент, вадкі метал серабрыста-белага колеру.

Жывы як р. (вельмі рухавы).

|| прым. рту́тны, -ая, -ае.

Ртутная руда.

Р. тэрмометр.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

ртуць ж., хим. ртуть;

○ грыму́чая р. — грему́чая ртуть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ртуць, ‑і, ж.

Хімічны элемент, вадкі цяжкі метал серабрыста-белага колеру.

•••

Грымучая ртуць — выбуховае хімічнае рэчыва ў выглядзе крышталічнага белага парашку.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Ртуць ’хімічны элемент, вадкі цяжкі метал’ (ТСБМ), народная назва — жыво́е серабро́ (Ласт.). Рус., укр. ртуть, чэш. rtuť, славац. ortuť, польск. rtęć. Стараж.-рус. рътуть (Сразн., 3, 206) — разглядаецца як праславянскі дзеепрыметнік цяперашняга часу незалежнага стану *rьtǫtь (як могуть, словуть), звязаны з літ. rìsti, 1 ас. адз. л. ristù ’каціць, качаць’, лат. rist, 1 ас. адз. л. ritu ’каціць, каціцца’, а таксама літ. riēsti ’гнуць; скручваць; скурчваць; згортваць’, rietė́ti ’каціцца’, лат. riest ’адпадаць, аддзяляцца’, што ўзыходзяць, магчыма, да і.-е. *ret(h)‑ ’бегчы, каціцца’ (Фасмер, 3, 509; Чарных, 2, 124–125). Паводле больш ранняй версіі Міклашыча (285) якая, аднак, сутыкаецца з цяжкасцямі ў фанетычных адносінах, назва элемента паходзіць з араб. `utārid ’ртуць’ пры пасрэдніцтве тур. utaryd ’тс’. Першапачаткова араб. `utārid — назва планеты Меркурый, якая перайшла на хімічны элемент дзякуючы яго “лятучасці”, рухомасці. Параўн. франц. mercure, іт., ісп. mercurio, англ. mercury ’ртуць’. Назва планеты — паводле імені старажытнага рымскага бога гандлю і абаронцы вандроўнікаў Меркурыя — Mercurius (Чарных, 2, 124–125).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

ртуть хим. ртуць, род. рту́ці ж.;

грему́чая ртуть грыму́чая ртуць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ка́ламель, ‑і, ж.

Хлорыстая ртуць, выкарыстоўваецца ў тэхніцы і медыцыне.

[Ад грэч. kalos — прыгожы і melas — чорны.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

кінава́р, -ы, ж. (спец.).

Мінерал чырвонага колеру розных адценняў (сярністая ртуць), сыравіна для атрымання ртуці, а таксама фарба з гэтага мінералу.

|| прым. кінава́рны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дэмеркурызава́ць

‘выдаліць (выдаляць) ртуць, каб пазбегнуць атручвання людзей і жывёл’

дзеяслоў, пераходны, незакончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне

Цяперашні час
адз. мн.
1-я ас. дэмеркурызу́ю дэмеркурызу́ем
2-я ас. дэмеркурызу́еш дэмеркурызу́еце
3-я ас. дэмеркурызу́е дэмеркурызу́юць
Прошлы час
м. дэмеркурызава́ў дэмеркурызава́лі
ж. дэмеркурызава́ла
н. дэмеркурызава́ла
Загадны лад
2-я ас. дэмеркурызу́й дэмеркурызу́йце
Дзеепрыслоўе
цяп. час дэмеркурызу́ючы

Крыніцы: piskunou2012.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)

дэмеркурызава́ць

‘выдаліць (выдаляць) ртуць, каб пазбегнуць атручвання людзей і жывёл’

дзеяслоў, пераходны, закончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне

Будучы час
адз. мн.
1-я ас. дэмеркурызу́ю дэмеркурызу́ем
2-я ас. дэмеркурызу́еш дэмеркурызу́еце
3-я ас. дэмеркурызу́е дэмеркурызу́юць
Прошлы час
м. дэмеркурызава́ў дэмеркурызава́лі
ж. дэмеркурызава́ла
н. дэмеркурызава́ла
Загадны лад
2-я ас. дэмеркурызу́й дэмеркурызу́йце
Дзеепрыслоўе
прош. час дэмеркурызава́ўшы

Крыніцы: piskunou2012.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)