пя́тніца, -ы, мн. -ы, -ніц, ж.
Пяты дзень тыдня.
Сем пятніц на тыдні ў каго-н. (пра таго, хто часта мяняе думкі, рашэнні; жарт.). Серада з-пад пятніцы відаць (з-пад верхняга адзення відаць ніжняе; разм., жарт.)
|| прым. пя́тнічны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пя́тніца ж. пя́тница;
◊ сем ~ніц на ты́дні — погов. семь пя́тниц на неде́ле
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
пя́тніца, ‑ы, ж.
Пяты дзень тыдня.
•••
Сем пятніц на тыдні у каго — пра таго, хто часта мяняе свае рашэнні.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Пя́тніца 1 ’пяты дзень тыдня’ (ТСБМ, Ласт., ашм., Стан.; брасл., астрав., шчуч., Сл. ПЗБ), пʼя́тніца ’тс’ (Бес., ТС), памянш. пя́ценка ’тс’ (Ян.), укр. пʼя́тниця, рус. пя́тница, стараж.-рус. пятьница ’тс’. Вытворнае ад *pętь (гл. пяць); лічыцца частковай калькай з грэчаскай мовы, параўн. н.-грэч. πέμπτη ’чацвер’, паколькі, паводле візантыйскай хрысціянскай традыцыі, тыдзень лічыўся пачынаючы з нядзелі. Лічэнне ад панядзелка, пры якім пятніца была пятым днём, як мяркуецца (гл. Машынскі, Зб. Шымчаку, 283), увёў Мяфодзій. Параўн. пято́к (гл.).
Пятніца 2 ’кураслеп, Anemone rammculoides L.; чубатка, Corydalis Medis.’ (Бейл.). Няясна. Магчыма, народнаэтымалагічнае асэнсаванне (табуізацыя?) адной з народных назваў кураслепу — пянікніца (Кіс.), няяснага паходжання.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
перадвеліко́дны, ‑ая, ‑ае.
Які мае адносіны да апошняга тыдня перад вялікаднем. Перадвелікодная пятніца.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пя́тница пя́тніца, -цы ж.;
◊
семь пя́тниц на неде́ле погов. сем пя́тніц на ты́дні;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
◎ Пёнтак ’пятніца’ (паст., трак., смарг., Сл. ПЗБ). З польск. piątek ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пято́к 1 (piatók) ’пятніца’ (Варл.), сюды ж пятко́вы (пятко́вый) ’пятнічны’ (Нас.), ст.-бел. пятокъ ’пятніца’; укр. пято́к ’тс’, польск. piątek, чэш. pátek, славац. piatok, в.-луж. pjatk, н.-луж. pětk, славен. pẹ́tek, серб.-харв. пѐтак, балг. пе́тък, макед. петок, ст.-слав. пѧтъкъ. Звязана з пяты, пяць (гл.), гл. пятніца ’тс’. Паводле Німчука (Давньорус., 95), запазычана са стараславянскай і падтрымлівалася польскім уплывам.
Пято́к 2 ’пяць’ (ТСБМ, Бяльк.; Сержп.); укр. пʼя́ток ’пяцёрка (грошай)’, рус. пято́к ’пяць (штук)’. Вытворнае ад пяць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пітні́к, пятніца ’той, хто п’е’ (Юрч. СНЛ), рэгіянальнае ўтварэнне ад піць (гл.), марознік лсатнік ’жнец© летнік ’лётчык’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сем, сямі, Т сямю, ліч. кольк.
Лік і лічба «7». Напісаць лічбу 7. Сем у пяць. // Колькасць, якая абазначаецца лічбай 7. Сем вучняў. Сем алоўкаў. □ Сем разоў адмерай, а раз адрэж. Прымаўка. Чорт сем пар лапцей стаптаў, пакуль такую пару дабраў. Прыказка.
•••
Драць сем шкур гл. драць.
За сямю замкамі (пячацямі) гл. замок.
Злупіць (садраць) сем шкур гл. злупіць.
Сагнаць сем патоў гл. сагнаць.
Сем карабоў гл. кораб.
Сем пятніц на тыдні ў каго гл. пятніца.
Спусціць (зняць) сем шкур гл. спусціць.
У адзін дзень сем перамен — тое, што і сем пятніц на тыдні (гл. пятніца).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)