пы́рхаць¹, -аю, -аеш, -ае; незак.
Пералятаць з месца на месца.
Берасцянкі пырхалі з галінкі на галінку.
|| аднакр. пы́рхнуць, -ну, -неш, -не; -ні́.
|| наз. пы́рханне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пы́рхаць
дзеяслоў, непераходны, незакончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Цяперашні час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
пы́рхаю |
пы́рхаем |
| 2-я ас. |
пы́рхаеш |
пы́рхаеце |
| 3-я ас. |
пы́рхае |
пы́рхаюць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
пы́рхаў |
пы́рхалі |
| ж. |
пы́рхала |
| н. |
пы́рхала |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
пы́рхай |
пы́рхайце |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| цяп. час |
пы́рхаючы |
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
пы́рхаць², -аю, -аеш, -ае; незак.
1. 3 шумам выпускаць паветра з ноздраў.
Пырхаюць коні.
2. перан. Смяяцца, утвараючы гукі носам, губамі (разм.).
3. перан. Злавацца, выказваць незадавальненне чым-н. (разм.).
Чаго пырхаеш, чым незадаволены?
|| аднакр. пы́рхнуць, -ну, -неш, -не; -ні́.
|| наз. пы́рханне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пы́рхаць I несов. порха́ть;
пту́шка ~хае — пти́чка порха́ет
пы́рхаць II несов., прям., перен. фы́ркать;
ко́ні ~хаюць — ло́шади фы́ркают;
п. ад сме́ху — фы́ркать от сме́ха
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
пы́рхаць 1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Лёгка пералятаць з месца на месца (пра птушак, матылькоў і пад.). З галінкі на галінку пырхалі, аб нечым пісклява перамаўляліся берасцянкі. Сачанка. Несціхана шчабяталі тут [у зарасніку] птушкі, гудам гула розная машкара, танцуючы, пырхалі рознакаляровыя легкакрылыя матылькі. Якімовіч. // перан. Лёгка і хутка хадзіць, рухацца. Марынка, памыўшыся і агледзеўшыся з дарогі, мятлікам пырхала па пакоі, прыглядаючыся да ўсяго. Хадкевіч.
пы́рхаць 2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. З шумам выпускаць паветра з ноздраў. Конік весела згрызаў маладую пахучую траўку і .. пырхаў. Колас. Вожык злосна пырхае, а пасля, мусіць, рассмакаваўшы.., пачынае хутка і часта, як кот, хлябтаць... Сачанка.
2. Разм. Смеючыся, утвараць прыглушаныя гукі. Хлопцы рагочуць. Не вытрымліваюць і дзяўчаты — пырхаюць у хусткі. Васілевіч.
3. Перарывіста, з шумам выпускаць паветра, пару, адпрацаваны газ. Далей ад гіганцкага катлавана пырхалі грузавікі з гравіем. Паслядовіч.
4. перан. Разм. Злавацца, выказваць незадавальненне кім‑, чым‑н. [Бабуля:] — Ён гэта пырхае, злуе, а пасля і сам рагоча. Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Пы́рхаць ’пералятаць з месца на месца; з шумам выпускаць паветра’ (ТСБМ; Нас.; Шымк. Собр.; Шат.; Гарэц., шальч., Сл. ПЗБ), пы́рхнуць (Федар. 1; Сержп.) ’пырскаць, крапіць, імжэць’: пырхае дошч (ашм., Сл. ПЗБ), выкл. пы́рх (пырьх) (ЭШ; мсцісл., Нар. лекс.), пырхун ’хто фыркае, пакашлівае’ (Шымк. Собр.), укр. пи́рха́ти ’узлятаць; фыркаць’, рус. пы́рхать ’фыркаць, кашляць’. Гукапераймальнае, суадноснае з пу́рхаць (гл.); паводле Смаль–Стоцкага (Приміт, 168), стары выгук, імітуючы фырканне і адлёт птушкі, прадстаўлены варыянтамі ўкр. пирх, перх, порх, пурх; польск. pierzchać ’пырскаць, сыпаць іскрамі’, перан. ’уцякаць’, славен. prhati ’фыркаць, трапятаць’, чэш. prchati ’уцякаць’ і інш. даюць падставы Сною (497) бачыць супадзенне дзвюх асноў: прасл. *pъrxati ’пырхаць, узлятаць’ і *pьrxъ ’нешта распыленае’ (гл. перхаць), што зусім не абавязкова, улічыўшы анаматапеічны характар слоў, параўн. Банькоўскі, 2, 562 (рэканструюе *pṛ́xati ітэратыў да *pṛ́xnǫti); параўн. таксама Куркіна, Этимология–1994–1996, 199; ЕСУМ, 4, 374.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пырхаць, фыркаць, чмыхаць
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)
пы́рханне 1, ‑я, н.
Дзеянне паводле знач. дзеясл. пырхаць 1.
пы́рханне 2, ‑я, н.
Дзеянне паводле знач. дзеясл. пырхаць 2.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
порха́ть несов. пы́рхаць, лётаць, лята́ць;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
запы́рхаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак.
Пачаць пырхаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)