каўту́н, -у́, м.
1. Хвароба скуры на галаве, пры якой валасы зблытваюцца і зліпаюцца ў камяк.
К. марудна вылечваецца.
К. і ў коней бывае.
2. мн. -ы́, -о́ў. Валасы (разм., пагард.).
Прычашы свае каўтуны.
|| прым. каўту́нны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
каўту́н, -на́ м., вет., мед. колту́н
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
каўту́н, ‑а, м.
1. толькі адз. Хвароба скуры на галаве, пры якой валасы зблытваюцца і зліпаюцца. Галава .. [пані Даміцэлі] з прычыны каўтуна абкручана палатнянай наміткаю. Колас. // Хвароба скуры ў коней (звычайна пад грывай).
2. Зблытаны, збіты пук валасоў, поўсці і пад. [Міхаська] успомніў, як калісьці дзед расказваў пра ласак, маленькіх вёрткіх звяркоў, якія вельмі любяць бегаць па конях, заплятаючы ў каўтуны ім грывы. Рылько.
3. толькі мн. (каўтуны́, ‑оў). Разм. пагард. Валасы. — Давялося пайсці на грэх: тузануў я .. [гаспадыню] за кудлы, ды так з тымі каўтунамі, што асталіся ў руцэ, і падаўся ў вішняк. Кулакоўскі.
[Ад казах. калтук — пучок валасоў.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Каўту́н ’каўтун, хвароба скуры на галаве, пры якой валасы зблытваюцца і зліпаюцца; зблытаны пук валасоў, поўсці і пад.’ (ТСБМ, БРС, Шат., Сцяшк. МГ). Рус. колту́н, укр. ковту́н ’тс’. З усх.-слав. моў запазычана польск. kołtun ’тс’ (дакладней, з укр. мовы). Паводле Фасмера, 2, 298, звязана з такімі лексемамі, як рус. колту́шка ’прывесак, падвеска’, польск. kiełtać się ’калыхацца, гайдацца’. Параўн. Брукнер, 248; Слаўскі, 2, 375. Усх.-слав. *kъlt‑unъ звязана, паводле Слаўскага, там жа, з прасл. дыял. дзеясловам *kъltati ’калыхацца, гайдацца’, вядомым толькі ў частцы слав. моў. Параўн. яшчэ Шанскі, 2, К, 216. Гл. калдун 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
колту́н вет., мед. каўту́н, -на́ м.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
◎ Ко́ўтун 1 ’каўтун’ (Мат. Гом.). Гл. каўтун.
◎ Ко́ўтун 2 ’губа’ (Мат. Гом.). Да коўтун© (гл.). Семантычны пераход ’патаўшчэнне^’губа’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Коўт ’конскі кал’ (Бяльк.). Параўн. укр. ковтях ’тс’. Украінская форма, відаць, узыходзіць да ковтях ’пасма збітага валосся’. У сваю чаргу апошняе да каўтун (гл.) (ЕСУМ, 2, 488). Такім чынам, бел. коўт можна разглядаць як выпадак зваротнага словаўтварэння да каўтун. Гл. каўцях.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раскалтуна́цца ’раскалмаціцца’ (брасл., Сл. ПЗБ), раскалтуну́цца ’тс’ (валож., Стан.). Да каўту́н (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пляйту́х ’збітыя валасы, каўтун’, ’пыж у патроне’ (ашм., Сцяшк. Сл.; шчуч., З нар. сл.). Гл. племтух. Параўн. таксама плентух (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
бе́днасць, ‑і, ж.
1. Адсутнасць або недастатковасць неабходных сродкаў для існавання; нястача. [Сіўцоў:] — Адышлі ў нябыт адвечная беднасць і галеча палешука, яго славуты «каўтун», яго бездапаможнасць у барацьбе з суровай прыродай. Краўчанка. Беднасць і малазямелле змушалі клінкоўцаў шукаць заработку на старане або каля дому, калі яны трапляліся. Колас.
2. Мізэрнасць, недастатковасць чаго‑н. Беднасць ідэалаў. Беднасць фантазіі.
3. Убоства, непрыгляднасць. Беднасць класнай абстаноўкі не расчаравала Любу. Васілевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)