жи́ла в разн. знач. жы́ла, -лы ж.;

◊

тяну́ть жи́лы (из кого-л.) цягну́ць жы́лы (з каго-небудзь).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

жы́ла ж., в разн. знач. жи́ла;

сі́нія жы́лы на рука́х — си́ние жи́лы на рука́х;

залатано́сная ж. — золотоно́сная жи́ла;

про́вад з трох жыл — про́вод из трёх жил;

◊ выця́гваць жы́лы — вытя́гивать жи́лы;

залата́я ж. — золота́я жи́ла;

рваць жы́лы — надрыва́ться;

напіна́ць жы́лы — напряга́ться;

браць на ўсе жы́лы — стара́ться изо все́х сил;

кроў ледзяне́е ў жы́лах — кровь ледене́ет в жи́лах

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Жы́ла ’крывяносны сасуд’, ’частка зямной кары, запоўненая пародай або вадой’, ’асобны провад кабелю’. Рус., укр., балг., макед. жила, польск. żyła, в.-луж. žila, н.-луж. žyła, чэш. žila, славац. žila, славен. žíła ’жыла’, серб.-харв. жи̏ла ’галінка кораня, жыла, бізун’. Ст.-слав. жила ’крывяносны сасуд’, ст.-рус., ст.-бел. (Скарына) жила ’тс’. Літ. gýsla, ст.-прус. ‑gislo (у складаным слове pettegislo), лат. dzīsla ’жыла’, арм. ǰil ’жыла’, лац. fīlum ’нітка, валакно, ткань; сухажылле’. І.‑е. *g​u̯hīslo‑, адкуль балт., слав., а таксама арм. і лац. Покарны, 1, 489; Фасмер, 2, 54–55; Мейе, Études, 420; БЕР, 1, 545; Скок, 3, 680; Тапароў, E–H, 250–251; Траўтман, 87, 90; Ачаран₂, 4, 127; Вальдэ-Гофман, 497; Эрну-Мейе, 235. Таго ж кораня жычка (гл. Брукнер, 669 і наст.). Махэк₂ (727), як і некаторыя іншыя, спрабуе пашырыць кола і.-е. роднасных слоў герм., у прыватнасці ням. Geissel ’бізун’, што, аднак, выклікае сумненні. Шанскі (1; Д, Е, Ж) не выключае (спасылаючыся на Пагодзіна, Следы, 276) магчымасці сувязі жыла з жыць.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Пражы́ліна ’кладзі (смарг., Сл. ПЗБ). Параўн. рус. прожилина ’бэлька, жэрдка’. Прэфіксальна-суфіксальны дэрыват ад жыла, гл. жыліна ’трама, жэрдка’; апошняя параўноўваецца таксама з серб.-харв. жила ’дапаможная кроква, лата’ (Ареал. исслед., 1971, 98), а таксама з балг. жилици ’тонкія жардзіны для пакрыцця страхі вясковай хаты’, жшник ’лата’ (БЕР, 1, 545).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Кажу́рыцца ’хвалявацца’ (хойн., Мат. Гом.). Можна параўнаць з рус. дыял. формамі кожуриться ’маршчыніцца, жабіцца’ (усх., паводле Даля), валаг. ’натужвацца, напружвацца’, пск., асташ., цвяр. ’скупіцца, скнарнічаць’. Дзеяслоў ад кожура ’скура’ першапачаткова ’станавіцца падобным на лупіны’. Параўн. яшчэ рус. кожилиться, кожалиться ’намагацца, напружвацца’, ’скупіцца’, якія, магчыма, не без уплыву жалиться ’пяцца, натужвацца’, параўн. перм. кожила ’скнара’ і рус. жила ’тс’ і інш. Вышэй прыведзеныя прыклады памяншаюць надзейнасць магчымага варыянта этымалогіі, паводле якога кажурыцца ’хвалявацца’ ад журыцца ’смуткаваць’ з прэфармантам ko‑, а рус. кожилиться < жилиться аналагічным спосабам.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

тогда́

1. нареч. тады́;

тогда́ он был мо́лод тады́ ён быў малады́;

я жила́ тогда́ в Рогачёве я жыла́ тады́ ў Рагачо́ве;

2. в знач. соотносительного слова тады́;

когда́ прочита́ю кни́гу, тогда́ занесу́ её вам калі́ прачыта́ю кні́гу, тады́ занясу́ яе́ вам;

3. в составе сложного подчинительного союза тогда́ как: тады́ як, у той час як, хоць, калі́;

он хо́дит, тогда́ как до́лжен лежа́ть ён хо́дзіць, у той час як (калі́) паві́нен ляжа́ць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

залаты́

1. прил., в разн. знач. золото́й; (поэт., уст. — ещё) злато́й;

~ты́я ро́ссыпы — золоты́е ро́ссыпи;

з. пярсцёнак — золото́е (злато́е) кольцо́;

2. в знач. сущ. (монета) золото́й;

○ з. запа́с — золото́й запа́с;

◊ абяца́ць ~ты́я го́ры — обеща́ть (сули́ть) золоты́е го́ры;

~та́я во́сень — золота́я о́сень;

~та́я галава́ — золота́я голова́;

~та́я мо́ладзь — золота́я молодёжь;

~та́я сярэ́дзіна — золота́я середи́на;

~то́е вясе́лле — золота́я сва́дьба;

~то́е руно́ — золото́е руно́;

з. век — золото́й век;

~ты́я ру́кі — золоты́е ру́ки;

~ты́я сло́вы — золоты́е слова́;

~та́я жы́ла — золота́я жи́ла;

з. дождж — золото́й дождь;

~то́е дно — золото́е дно;

з. цяле́ц — золото́й теле́ц

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Жаўлак 1 ’зацвярдзенне, пухліна’, ’акруглы кусок мінералу’, жевла́к ’тс’ (Нас.). Рус. дыял. жевла́к ’пухліна, гуз, жаўлак’, ’нарыў’, ’яйка’, ’валляк у курыцы’, желва́к ’жаўлак’, смал. жевло́ ’пухліна’, укр. жо́вна, жо́вно ’пухліна, зацвярдзенне ў людзей, жывёл, раслін’, ’мускулы’, серб.-харв. жу̑љ ’мазоль’, ’цяжкая праца’, славен. žulj ’мазоль’. Параўн. рус. желва́к ’жаўлак’, балг. желва́к ’белы кварцавы каменьчык’ (Гераў), чэш. žluna ’залатуха’ (Фасмер), славен. žę̑lva ’нарыў са свішчом; залатуха’, ’чарапаха’. Апошняе слова са знач. ’чарапаха’ прадстаўлена ў польск., н.-луж., в.-луж., чэш., балг. (гл. жаўлак 2). Ст.-рус. желвакъ ’пухліна’ (з XVIII ст.), желы або желвь ’тс’ (Лаўр. л.), жолвачокъ (XVII ст.) ’заменнае яйка ў гульні’, желватый ’пра расліну з выступамі, патаўшчэннямі’ (1519 г.), желва і г. д. ’чарапаха’. Паводле Шанскага (1, Ж, 280–281), рус. желвак утвораны з суф. ‑ак ад асновы желва, паралельнай да желы. Фасмер (2, 41) піша: «верагодна, да жолвь ’чарапаха’…». Трубачоў (ВСЯ 2, 33–34) пацвярждае гэта аб’яднанне, а таксама дадае да гэтага кораня галава, жалеза, залоза. Трэба, аднак, улічыць іншую магчымасць. Яшчэ Зубаты (Studie, 1, 2, 128) адзначыў цяжкасці семантычнага аб’яднання ’чарапахі’, ’галавы’ і ’жаўлака’. Фасмер пераканаўча адкідвае асобныя тлумачэнні слав. слоў для ’жаўлака’ і ’чарапахі’, аднак семантычныя цяжкасці іх аб’яднання застаюцца. Серб.-харв. і славен. žulj ’мазоль’ тлумачыцца ў сувязі з gula (Скок, 1, 632; Безлай, 1, 186); гл. гуля. Гэта слова ўзводзіцца да і.-е. кораня *gou‑, *gəu‑ ’згінаць’ (Покарны, 1, 393) з падаўжэннем ‑l‑; пры чаргаванні галосных корань прымае форму *geul‑ і дае назву мазаля жуљ. Форма жаўлак < *ževl‑akъ можа быць дыялектным адлюстраваннем *geu̯l‑ (параўн. жаўрэць). Корань узаемадзейнічае з *želū‑ ’чарапаха’ (< ’касцяное’) і так узніклі формы тыпу рус. желвак. Слав. дзеяслоў на базе кораня *geul‑ або *geuəl‑ прадстаўлен, відаць, у словах тыпу славен. žaliti ’муліць, націраць’. Гл. Праабражэнскі, 1, 225; іначай БЕР, 1, 523 (з тлумачэннем балг. желвак ад жила); Мяркулава, Этимология, 1981, 64.

Жаўла́к 2 ’чарапаха’ (Багушэвіч, Мар. дыс., 175). Польск. żółw, н.-луж. žołw, в.-луж. źołwja, чэш. želva, балг. жълва, ц.-слав. жєлъвь, жєлъва, ст.-рус. желва, желвь ’чарапаха’. Прасл. *žely < і.-е. *ghelū ’чарапаха’ (Покарны, 1, 445); параўн. грэч. χέλυς ’чарапаха’. Сувязь з жоўты, аб якой пісаў Мейе (Études, 268), слушна адкідваў Фасмер (2, 41), як і падобнае меркаванне Зубатага (Studie, 1, 2, 124, 128, 133). Першаснае *ghel‑ суадносіцца з галава, жалеза і мела значэнне ’цвёрдае, касцяное, камень’ (Трубачоў, ВСЯ, 2, 33–34). Сувязь з жаўлак, мае хутчэй другасны характар.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

золото́й

1. прил., в разн. знач. залаты́;

золотые ро́ссыпи залаты́я ро́ссыпы;

золото́е кольцо́ залаты́ пярсцёнак;

золото́й запа́с залаты́ запа́с;

золота́я ро́зга бот. залаці́сты су́мнік;

золото́й станда́рт залаты́ станда́рт;

золото́й фонд залаты́ фонд;

золоты́х дел ма́стер уст. залата́р, (ювелир) ювелі́р;

2. сущ. (монета) уст. залаты́, -то́га м., чырво́нец, -нца м.;

◊

золота́я середи́на залата́я сярэ́дзіна;

золото́е сече́ние мат. залато́е сячэ́нне;

золото́й век залаты́ век;

золоты́е ру́ки залаты́я ру́кі;

золоты́е слова́ залаты́я сло́вы;

золота́я о́сень залата́я во́сень;

золота́я молодёжь залата́я мо́ладзь;

золота́я сва́дьба залато́е вясе́лле;

золота́я жи́ла залата́я жы́ла;

золото́е вре́мя (упуска́ть) марнава́ць (ма́рна тра́ціць), упуска́ць (залаты́) час;

сули́ть (обеща́ть) золоты́е го́ры абяца́ць залаты́я го́ры;

золото́е дно залато́е дно.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)