жа́бры, -аў, адз. жа́бра, -ы, ж.
Органы дыхання рыб і некаторых водных жывёлін.
◊
Узяць за жабры каго-н. — прымусіць да чаго-н.; паставіць у бязвыхаднае становішча.
|| прым. жа́бравы, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
жа́бры мн. жа́бры, -раў, шчэ́лепы, -паў;
◊
взять за жа́бры узя́ць за жа́бры.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
жа́бры (ед. жа́бра) ж. жа́бры;
◊ браць (узя́ць) за ж. — брать (взять) за жа́бры
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
жабры, ‑аў; адз. жабра, ‑ы, ж.
Органы дыхання рыб і некаторых іншых водных жывёлін, якія дыхаюць раствораным у вадзе кіслародам. Іліко.. схапіў свае восці і ўдарам пад жабры дакончыў рыбіну. Самуйлёнак.
•••
Браць (узяць) за жабры гл. браць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Жа́бры, жабры ’жабры’ (Нас., Бяльк., Шат.), зя́бры (Касп., Яўс.), шчы́бры (Нас.). Рус. жа́бры, паўд. зя́бры ’жабры, сківіцы’, укр. зя́бра, жа́бри ’жабры; гакі на восцях’, балг. дыял., макед. жабри, славац. žiabre, чэш. (< рус. Махэк₂, 721), в.-луж. (запазычанае, паводле Пфуля, 1039) žabra. Шанскі (1, Ж, 272) лічыць верагодным суфіксальнае (з суф. ‑r‑) утварэнне ад той самай асновы, што жа́ба ’рот, горла > хвароба рота, горла’, роднаснае ням. Kiefer ’сківіца’ (Хірт, BB, 24, 258), авест. zafarə ’рот, зяпа’ (Махэк₂, 721). Паводле Фасмера (2, 31), апошнія параўнанні недастаткова абгрунтаваныя. Міклашыч (405) параўноўваў з літ. žióbris, žiobrỹs ’рыба Abramis vimba’, што няпэўна фанетычна і семантычна. Патабня (РФВ, 4, 210) выказваў думку пра сувязь з губа і ст.-інд. jámbhatē ’хапае’, што мала верагодна. Параўн. яшчэ літ. žeberúoti ’лавіць восцямі’, žebérklas ’восці, гарпун’ у сувязі з укр. значэннем. Ці не звязана з жаваць (гл.)? (І.‑е. *gi̯eu‑ магло атрымаць падаўжэнне ‑r‑, *u̯ > w > b). Няясна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
шчэ́лепы, -аў.
Тое, што і жабры.
|| прым. шчэ́лепны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
шчэ́лепы, -паў ед. нет, обл. жа́бры;
◊ узя́ць за ш. — взять за жа́бры
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
шчэ́лепы, ‑аў; адз. няма.
Жабры. Шчэлепамі разбітымі пакутліва кратае камбала бездапаможна пляскатая. Барадулін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ма́нтыя, -і, мн. -і, -тый, ж.
1. Доўгая шырокая адзежына ў выглядзе плашча.
Чорная м.
2. Складка скуры ў некаторых беспазваночных жывёл, якая звычайна ўтрымлівае жабры (спец.).
3. Унутраная сфера Зямлі, якая знаходзіцца паміж зямной карой і ядром (спец.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
во́сці, ‑яў; адз. няма.
Рыбалоўная прылада ў выглядзе віл. Іліко.. схапіў свае восці і ўдарам пад жабры дакончыў рыбіну. Самуйлёнак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)