бу́кса, -ы, мн. -ы, -аў, ж. (спец.).
Металічная каробка з падшыпнікам, які перадае ціск вагона, паравоза і пад. на вось кола.
|| прым. бу́ксавы, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
бу́кса
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 2 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
бу́кса |
бу́ксы |
| Р. |
бу́ксы |
бу́кс
бу́ксаў |
| Д. |
бу́ксе |
бу́ксам |
| В. |
бу́ксу |
бу́ксы |
| Т. |
бу́ксай
бу́ксаю |
бу́ксамі |
| М. |
бу́ксе |
бу́ксах |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
piskunou2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
бу́кса ж.-д. бу́кса, -сы ж.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
бу́кса, ‑ы, ж.
Металічная каробка з падшыпнікам, які перадае ціск вагона, паравоза і пад. на вось кола.
[Ням. Büchse.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Бу́кса 1 ’бязрогая карова’ (Сцяшк. МГ). Няяснае слова. Ёсць дзве магчымасці тлумачэння: 1) метафара да бу́кса ’букса’ (гл.); першапачаткова ’карова з кароткімі, нібы абрубленымі (як «букса») рагамі’; 2) утварэнне (суфікс ‑s‑) ад дзеяслова *bukati (sę) ’букацца, біцца лбамі’ (гл. бу́кацца); першапачаткова ’карова, якая букаецца, б’ецца лбом, а не рагамі’. Польск. дыял. buksa ’тс’ (паводле Варш. сл., 1, 231, няяснага паходжання). У літ. мове ёсць buksà ’бязрогая карова; чалавек без пальцаў’. У бел. мове запазычанне з літ.? Але ў Фрэнкеля гэтага слова няма наогул.
Бу́кса 2 ’бручка’ (Бяльк., Кіс., Інстр. II, ДАБМ, 858–859, № 276). Слова, як і буксінка ’тс’ (гл.), усх.-бел. Бясспрэчна, мясцовае новаўтварэнне. Паколькі гэтай назва ізаляваная, то застаецца толькі адна магчымасць этымалагізавання: бу́кса ’бручка’ ўзнікла скарачэннем з буксінка ’тс’. Гл. Краўчук, БЛ, 1973, 3, 56.
Бу́кса 3 ’букса’ (БРС), ’жалезная ўстаўка ў коле’ (Арх. Бяльк., слонім., Маш., Маслен., Бяльк.). Рус. бу́кса, укр. бу́кса (як тэхнічны тэрмін), польск. buksa, buks. З ням. Büchse ’тс’ (да ням. слова гл. Клюге, 107). Варш. сл., 1, 231; Шанскі, 1, Б, 220–221. Параўн. ст.-бел. букса (XVII ст.; Булыка, Запазыч., лічыць яго паланізмам).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
бу́кс
‘дрэва’
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
бу́кс |
бу́ксы |
| Р. |
бу́кса |
бу́ксаў |
| Д. |
бу́ксу |
бу́ксам |
| В. |
бу́кс |
бу́ксы |
| Т. |
бу́ксам |
бу́ксамі |
| М. |
бу́ксе |
бу́ксах |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
sbm2012,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
бу́ксавы
‘да букса’
прыметнік, адносны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
бу́ксавы |
бу́ксавая |
бу́ксавае |
бу́ксавыя |
| Р. |
бу́ксавага |
бу́ксавай
бу́ксавае |
бу́ксавага |
бу́ксавых |
| Д. |
бу́ксаваму |
бу́ксавай |
бу́ксаваму |
бу́ксавым |
| В. |
бу́ксавы (неадуш.)
бу́ксавага (адуш.) |
бу́ксавую |
бу́ксавае |
бу́ксавыя (неадуш.)
бу́ксавых (адуш.) |
| Т. |
бу́ксавым |
бу́ксавай
бу́ксаваю |
бу́ксавым |
бу́ксавымі |
| М. |
бу́ксавым |
бу́ксавай |
бу́ксавым |
бу́ксавых |
Крыніцы:
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
букс (род. бу́кса, (о древесине и собир.) бу́ксу) м., бот. букс
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Буксінка ’бручка, Brassica napus L.’ (маг., Кіс.). Бясспрэчна, мясцовае ўтварэнне (няма ў іншых мовах і суседніх дыялектах). Паколькі бручка часта носіць розныя, яўна новыя назвы (параўн., напр., немка, чыгірынка), у тым ліку і па колеру (сінюха), то можна меркаваць пра сувязь з прыметнікам тыпу рус. дыял. букси́новый ’чырвона-жоўты або цёмна-аранжавы’ (< фукси́н < ням.). Адсюль буксінка ’бручка’. Параўн. бу́кса 2 ’бручка’. Гл. Краўчук, БЛ, 1973, 3, 56.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)