арэ́х
‘драўніна’
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
| Н. |
арэ́х |
| Р. |
арэ́ху |
| Д. |
арэ́ху |
| В. |
арэ́х |
| Т. |
арэ́хам |
| М. |
арэ́ху |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
арэ́х, -а і -у, мн. -і, -аў, м.
1. -а. Плод некаторых дрэў, кустоў з ядомым ядром у цвёрдай шкарлупіне.
Кедравыя арэхі.
Какосавы а.
Смачны жабе а., ды зубоў бог не даў (прыказка).
2. -у. Дрэва, куст, якія даюць такія плады, а таксама цвёрдая драўніна, што ідзе на сталярныя вырабы.
Мэбля з арэху.
◊
Пад арэх вырабіць (разм.) — зрабіць што-н. вельмі добра.
Зарабіць на арэхі — пра вымову, пакаранне.
|| памянш. арэ́шак, -шка, мн. -шкі, -шкаў, м. (да 1 знач.).
|| прым. арэ́хавы, -ая, -ае.
А. стол.
А. торт (з арэхамі).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
арэ́х
‘дрэва, куст; плады гэтага дрэва’
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
арэ́х |
арэ́хі |
| Р. |
арэ́ха |
арэ́хаў |
| Д. |
арэ́ху |
арэ́хам |
| В. |
арэ́х |
арэ́хі |
| Т. |
арэ́хам |
арэ́хамі |
| М. |
арэ́ху |
арэ́хах |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
арэ́х м., в разн. знач. оре́х;
○ земляны́ а. — земляно́й оре́х;
вадзяны́ а. — водяно́й оре́х; рогу́льник;
◊ вы́рабіць пад а. — отде́лать (разде́лать) под оре́х;
зарабі́ць на ~хі — зарабо́тать на оре́хи;
дастало́ся на ~хі — (каму) доста́лось на оре́хи (кому)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
арэ́х, ‑а і ‑у, м.
1. ‑а. Плод, семя ў выглядзе ядра ў цвёрдай шкарлупцы. Грэцкія, кедравыя арэхі. Пражаныя арэхі. Рваць, вылушчваць арэхі. □ Смачны жабе арэх, ды зубоў бог не даў. Прыказка. / ‑у, у знач. зб. Міндалевы, мускатны арэх. // ‑а. Аднанасенны плод некаторых раслін, з цвёрдым дравяністым каляплоднікам (напрыклад: дуба, каштана і інш.).
2. ‑а. Дрэва або куст, на якім растуць такія плады.
3. ‑у. Прыгожая, цвёрдая драўніна такіх дрэў, якая ідзе на сталярныя вырабы.
4. ‑у. Спец. Гатунак каменнага вугалю.
•••
Арэх-свістун — пусты арэх.
Зарабіць на арэхі гл. зарабіць.
Моцны арэх — пра што‑н. цяжкае для дасягнення, авалодання.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Арэ́х 1, орі́х, горі́х ’выпадкова не ўзараны ўчастак зямлі’ (Выг. дыс., 6) з огрэх ’тс’, у выніку выпадзення г.
Арэ́х 2, гарэ́х. Рус. орех, укр. горіх, оріх, польск. orzech, чэш. ořech, славац. orech, с.-луж. worjech, палаб. vrex, славен. ôreh, серб.-харв. о̀рак, мак. орев, балг. орех (значэнне ў асноўным супадае з беларускім, апрача сербскахарвацкага, македонскага, балгарскага, дзе гэта слова абазначае толькі ’грэцкі арэх — Juglans’); ц.-слав. ст.-рус. орѣхъ (Сразн.). Параўн. літ. ríešas, ríešutas (з памянш. ‑ut‑), лат. riẽksts ’тс’, ст.-пруск. buccareisis ’Buchecker’; праводзяць паралелі таксама з грэч. ἄρυα, алб. ar̄e ’арэх’ (гл. Фасмер, 3, 151–152; Фрэнкель, 731, і літаратуру, якая там прыводзіцца), прычым часта імкнуцца тлумачыць яго як не і.-е. вандроўнае слова (Махэк₂, 418). Малаверагодна тлумачэнне Ільінскага ад дзеяслова rěšiti (ИОРЯС, 20, 4, 153), Голуб-Копечны (257) суадносяць слова арэх з балта-слав. *rēks‑ ’лупіць’ (?) — прасл. *o‑rěši‑ti (?). Ці не трэба звязаць арэх, літ. ríešas, з літ. ríešas сустаў (рукі, нагі)’, якое звязваецца з і.-е. *u̯reikʼǒ‑ тое, што верціцца’ (Фрэнкель, 731).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
арэх; гарэх, лузанец (абл.)
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
вало́скі, -ая, -ае.
У выразе: валоскі арэх — грэцкі арэх.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
мінда́ліна, -ы, мн. -ы, -лін, ж.
1. Адзін арэх міндаля.
2. Залоза ў глотцы, падобная па форме на міндальны арэх.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)