Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
арэ́хм., в разн. знач. оре́х;
○ земляны́ а. — земляно́й оре́х;
вадзяны́ а. — водяно́й оре́х; рогу́льник;
◊ вы́рабіць пад а. — отде́лать (разде́лать) под оре́х;
зарабі́ць на ~хі — зарабо́тать на оре́хи;
дастало́ся на ~хі — (каму) доста́лось на оре́хи (кому)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
арэ́х, ‑а і ‑у, м.
1.‑а. Плод, семя ў выглядзе ядра ў цвёрдай шкарлупцы. Грэцкія, кедравыя арэхі. Пражаныя арэхі. Рваць, вылушчваць арэхі. □ Смачны жабе арэх, ды зубоў бог не даў.Прыказка./‑у, узнач.зб.Міндалевы, мускатны арэх.//‑а. Аднанасенны плод некаторых раслін, з цвёрдым дравяністым каляплоднікам (напрыклад: дуба, каштана і інш.).
2.‑а. Дрэва або куст, на якім растуць такія плады.
3.‑у. Прыгожая, цвёрдая драўніна такіх дрэў, якая ідзе на сталярныя вырабы.
4.‑у. Спец. Гатунак каменнага вугалю.
•••
Арэх-свістун — пусты арэх.
Зарабіць на арэхігл. зарабіць.
Моцны арэх — пра што‑н. цяжкае для дасягнення, авалодання.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Арэх 1/497; 3/103, 104, 164
Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)
АРЭ́Х
(Juglans),
род кветкавых раслін сямейства арэхавых. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Паўднёвай Еўропе, Азіі, Амерыцы. У некаторых месцах утвараюць так званыя арэхавыя лясы. Шэраг відаў вырошчваюць з прамысловымі мэтамі. На Беларусі ў паўднёвых і заходніх раёнах, у садах і парках вырошчваюць як інтрадукаваныя дэкаратыўныя і арэхаплодныя культурыарэх грэцкі (J. regia), маньчжурскі (J. mandshurica), шэры (J. cinerea), чорны (J. nigra) і інш.
Лістападныя аднадомныя дрэвы вышынёй да 50 м з разгалістай кронай. Лісце буйное, складанае няпарнаперыстае. Кветкі раздзельнаполыя: мужчынскія ў доўгіх каташках, жаночыя адзіночныя або па некалькі ў гронках. Плод касцянкападобны з вонкавай мясістай зялёнай абалонкай і цвёрдай дравяністай унутранай; мае гаспадарчую назву «арэх». Ядры арэхаў (насенне) смачныя, багатыя алеем (да 68%), бялкамі (да 18%), вугляводамі. Выкарыстоўваецца ў харчовай і кандытарскай прамысловасці. Лісце і абалонкі пладоў маюць вітамін С і дубільныя рэчывы. Драўніна арэха прыгожая, цвёрдая, з малюнкам; з яе робяць мэблю, музычныя інструменты і інш.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
арэ́хм.
1. (плод) Nuss f -, Nüsse;
грэ́цкі [вало́скі] арэ́х Wálnuss f -;
лясны́арэ́х Háselnuss f;
2. (дрэва) Nússbaum m -(e)s, -bäume
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Арэ́х1, орі́х, горі́х ’выпадкова не ўзараны ўчастак зямлі’ (Выг. дыс., 6) з огрэх ’тс’, у выніку выпадзення г.
Арэ́х2, гарэ́х. Рус.орех, укр.горіх, оріх, польск.orzech, чэш.ořech, славац.orech, с.-луж.worjech, палаб.vrex, славен.ôreh, серб.-харв.о̀рак, мак.орев, балг.орех (значэнне ў асноўным супадае з беларускім, апрача сербскахарвацкага, македонскага, балгарскага, дзе гэта слова абазначае толькі ’грэцкі арэх — Juglans’); ц.-слав.ст.-рус.орѣхъ (Сразн.). Параўн. літ.ríešas, ríešutas (з памянш. ‑ut‑), лат.riẽksts ’тс’, ст.-пруск.buccareisis ’Buchecker’; праводзяць паралелі таксама з грэч.ἄρυα, алб.ar̄e ’арэх’ (гл. Фасмер, 3, 151–152; Фрэнкель, 731, і літаратуру, якая там прыводзіцца), прычым часта імкнуцца тлумачыць яго як не і.-е. вандроўнае слова (Махэк₂, 418). Малаверагодна тлумачэнне Ільінскага ад дзеяслова rěšiti (ИОРЯС, 20, 4, 153), Голуб-Копечны (257) суадносяць слова арэх з балта-слав.*rēks‑ ’лупіць’ (?) — прасл.*o‑rěši‑ti (?). Ці не трэба звязаць арэх, літ.ríešas, з літ.ríešas сустаў (рукі, нагі)’, якое звязваецца з і.-е.*u̯reikʼǒ‑ тое, што верціцца’ (Фрэнкель, 731).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
арэх; гарэх, лузанец (абл.)
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)