цяпе́р, прысл.

1. Зараз, у гэты момант. — Цяпер [цягнік] паімчыць пад горку.. Ці ўправіліся хаця нашы там? — і ў голасе маладога камандзіра чулася трывога за сваіх, за падрыўнікоў. Лынькоў. — Цяпер улева бярыся, бо там вунь яма, — усміхаецца з берага дзед. Брыль. // На гэты раз. Потым стаў ён нападаць: Гоп аб землю палкай з маху — Людзі ў рогат: «Ха-ха-ха! Ах, каб ты, Хлапец, прапаў: І цяпер вось не папаў». Крапіва. // У час, які ахоплівае нядаўняе мінулае і бліжэйшае будучае; у сучасны момант, які проціпастаўляецца даўнейшым часам. Цяпер паляшук — гаспадар свайго лёсу, смела бярэцца за ператварэнне прыроды, прымушае яе служыць сабе. Краўчанка. І цяпер мне тая музыка, Як жывая, ўспамінаецца. Колас.

2. Ужываецца пры пераходзе да наступнай тэмы гаворкі: далей. [Пніцкі:] — Добра там.. Апанас Сегень кажа, што пра жніво загадзя трэба падбаць. Цяпер пра сябе. Чаму мяне не ўпісалі ў сталярную брыгаду? Чорны.

•••

Не цяпер, дык у чацвер — у бліжэйшым будучым.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ра́на I сущ., ж., прям., перен. ра́на;

агнястрэ́льная р. — огнестре́льная ра́на;

душэ́ўная р. — душе́вная ра́на;

◊ сы́паць соль на ра́ны — сы́пать соль на ра́ны;

хоць да ра́ны прыклада́й — как шёлковый;

жыва́я р. — жива́я ра́на

ра́на II нареч.

1. в разн. знач. ра́но;

я прыйшо́ў зана́дта р. — я пришёл сли́шком ра́но;

яшчэ́ р. абе́даць — ещё ра́но обе́дать;

2. у́тром;

за́ўтра р. — за́втра у́тром;

◊ р. ці по́зна — ра́но и́ли по́здно

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

приро́да ж.

1. прыро́да, -ды ж.;

материалисти́ческое понима́ние приро́ды матэрыялісты́чнае разуме́нне прыро́ды;

преобразова́ние приро́ды пераўтварэ́нне прыро́ды;

мёртвая приро́да мёртвая прыро́да;

жива́я приро́да жыва́я прыро́да;

2. (сущность, характер) прыро́да, -ды ж., хара́ктар, -ру м., нату́ра, -ры ж.;

он по приро́де до́брый челове́к ён па прыро́дзе (хара́ктары, нату́ры) до́бры чалаве́к;

◊

в приро́де веще́й звыча́йная рэч (натура́льна, звыча́йна);

на ло́не приро́ды на ўло́нні прыро́ды;

игра́ приро́ды гульня́ прыро́ды;

от приро́ды, с приро́ды ад прыро́ды.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

чарга́ ж. (мн. чэ́ргі) в разн. знач. о́чередь;

устанаві́ць ~гу́ — установи́ть о́чередь;

кулямётная ч. — пулемётная о́чередь;

пе́ршая ч. метрапалітэ́на — пе́рвая о́чередь метрополите́на;

ч. на атрыма́нне кватэ́р — о́чередь на получе́ние кварти́р;

чака́ць сваёй ~гі́ — ждать свое́й о́череди;

◊ на чарзе́ — на о́череди;

па чарзе́ — по о́череди;

жыва́я ч. — жива́я о́чередь;

у сваю́ ~гу́ — в свою́ о́чередь;

у пе́ршую ~гу́ — в пе́рвую о́чередь; в пе́рвую го́лову;

стая́ць на чарзе́ — стоя́ть на о́череди

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

кні́га, ‑і, ДМ кнізе, ж.

1. Друкаванае выданне (даўней — рукапіснае) у форме збрашураваных і пераплеценых разам аркушаў з тэкстам і ілюстрацыямі. Пераплёт кнігі. Выдаць кнігу масавым тыражом. Кніга — крыніца ведаў, важнейшы сродак асветы і прагрэсу. / у знач. зб. Кнігу — масам! // Твор больш-менш значнага памеру, надрукаваны або падрыхтаваны да друку асобным выданнем. Напісаць кнігу. Навукова-папулярная кніга. Змест кнігі.

2. Сшытыя, пераплеценыя лісты паперы для якіх‑н. запісаў. Кніга скаргаў і прапаноў. Бухгалтарская кніга. Кніга водгукаў. Кніга ўліку.

3. Адна з некалькіх вялікіх частак навуковага ці літаратурнага твора. Першая кніга дылогіі. Раман у трох кнігах.

4. перан.; чаго. Пра тое, з чаго можна атрымаць якія‑н. звесткі, у чым знайшло адбітак, адлюстраванне што‑н. Кніга жыцця. □ [Гарлахвацкі:] Зямныя нетры нямала хаваюць у сабе такіх астаткаў ранейшай флоры і фауны. Гэта жывая кніга прыроды. Крапіва.

5. звычайна мн. (кні́гі, кніг). Тое, што і кніжка (у 3 знач.).

•••

Галоўная кніга — асноўная бухгалтарская кніга для сістэматычнага запісу ўсіх рахункаў і прыходна-расходных аперацый.

Дамавая кніга — кніга для рэгістрацыі жыльцоў дома.

Шнуравая кніга — уліковая кніга, прашытая шнурам.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Тын ‘агароджа з папярочных або вертыкальных жэрдак, пераплеценых прутамі лазы, хворастам’ (ТСБМ, Касп., Сцяшк., Шушк., Сл. ПЗБ, ЛА, 4, Байк. і Некр., Яруш., ТС), ‘агароджа з калоў’ (Шымк. Собр., Некр. і Байк., Пятк. 1, Ласт.), ‘агароджа як сцяна з бярвенняў’ (маладз., Янк. Мат., П. С.; валож., ЛА, 4, Маш., Варл.), ‘абкладка калодзежа з плашак’ (ТС, Мат. Маг.): тоўстая жанчына не павінна садзіцца на тыну калодзіся (Сержп. Прымхі), тынь ‘агароджа з дошак’ (Нас., Шушк.), ст.-бел. тынъ ‘плот, паркан’, ‘колле, жэрдкі’ (1579 г., ГСБМ). Сюды ж тыно́к ‘плот, тын’ (бярэз., Жыв. НС), ‘частакол’ (Гарэц.), ‘агароджа з тонкіх прутоў’ (Касп.), ‘агароджа з тонкіх яловых кійкоў, якія пераплятаюцца між жэрдак’ (в.-дзв., Шатал.), тъно́к ‘тс’ (мёрск., Нар. сл.), тыні́ць ‘абгарадзіць тынам’ (Нас., Юрч.), ‘абстаўляць драўлянымі плахамі пограб, сажалку’ (Юрч.), ты́навы ‘зроблены з частаколу’ (брасл., Сл. ПЗБ), ты́неный ‘абстаўлены драўлянымі плахамі’ (Юрч.). Параўн. укр. тин ‘агароджа’, ‘драўляная абліцоўка ў калодзежы’, рус. тын ‘плот’, стараж.-рус. тынъ ‘агароджа, плот’, ‘сцяна’, ‘аблогавае ўмацаванне’; польск. tyn ‘загарадзь, агароджа’; палаб. (vå)tåin ‘тын’, чэш. týn ‘агароджа’, славац. дыял. týn, týň ‘тычка, лата’, славен. tȉn ‘перагародка’, tȉnj ‘агароджа з дошак, жэрдак’, харв. tȉn, серб. ти̏н ‘перагародка’, чак. tȋnj ‘прасценак’, tinac ‘перагародка з ясеневых прутоў, пакрытая тынкам’, шток. ти̂њ ‘набіўка (напханая сенам, саломай, мякінай) між сцен’, ц.-слав. тынъ ‘перагародка, сцяна’. Прасл. *tynъ ‘жывая агароджа’, першапачаткова ‘густы зараснік’, якое ад *tyti ‘густа расці’ (Мартынаў, Лекс. взаим., 145–153; ЕСУМ, 5, 568–9). Іншая шырока распаўсюджаная версія паходжання прасл. *tynъ са ст.-герм. tún ‘двор, сад’, ст.-в.-ням. zûn, ням. Zaun ‘плот’ (Міклашыч, Lex. palaeosl., 1020; Брукнер, 589; Фасмер, 4, 132; Борысь, Czak. stud., 86). Кароткі агляд версій гл. Арол, 4, 126.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

язы́к​II м. (средство общения) в разн. знач. мо́ва, -вы ж.;

немецкий язы́к няме́цкая мо́ва;

дре́вний язы́к старажы́тная мо́ва;

иску́сственный язы́к шту́чная мо́ва;

разгово́рный язы́к размо́ўная мо́ва;

у́стный язы́к ву́сная мо́ва;

пи́сьменный язы́к пісьмо́вая мо́ва;

живо́й язы́к жыва́я мо́ва;

мёртвый язы́к мёртвая мо́ва;

звуково́й язы́к гукава́я мо́ва;

литерату́рный язы́к літарату́рная мо́ва;

национа́льный язы́к нацыяна́льная мо́ва;

родно́й язы́к ро́дная мо́ва;

ро́дственный язы́к ро́днасная мо́ва;

◊

язы́к до Ки́ева доведёт посл. язы́к Ві́льні (Кі́ева) дапыта́е; хто пыта́е, той не блука́е;

эзо́пов язы́к эзо́пава мо́ва.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

капе́йка, ‑і, ДМ ‑пейцы; Р мн. ‑пеек; ж.

1. Грашовая адзінка, роўная адной сотай рубля, а таксама манета гэтай вартасці. Рыгор дастаў з кішэні капейку і падаў яе хлапчуку. Гартны.

2. толькі мн. (капе́йкі, ‑пеек). Разм. Дробныя разменныя манеты. [Сяргей] разгарнуў кулак і паказаў капейкі. Брыль.

3. зб. Разм. Грошы, грашовыя сродкі. — Навучыўся — і добра, пасаду бяры, Можа й нам дапаможаш капейкай. Глебка. Беражы бацькаву капейку, то і сваю здабудзеш. Прыказка.

•••

Абысціся ў капейку гл. абысціся.

Без капейкі — без якіх‑н. сродкаў існавання.

Да (апошняй) капейкі — усё, цалкам, поўнасцю, без астатку (патраціць, заплаціць, атрымаць і пад.).

Жывая капейка — пра ўсё, што дае прыбытак, даход.

З капейкамі — трохі больш за якую‑н. суму (пры недакладных падліках).

Збіцца з капейкі гл. збіцца.

Капейка ў капейку — абсалютна дакладна, колькі патрабуецца.

Лішняя капейка — пра запас грошай.

На капейку — вельмі мала, зусім нямнога.

Ні за капейку — тое, што і ні за грош (гл. грош).

Ні капейкі (за душой) — зусім няма грошай.

Ні ў капейку не ставіць гл. ставіць.

Свежая капейка — толькі што заробленыя грошы.

У белы свет, як у капейку гл. свет.

Узбіцца на капейку гл. узбіцца.

Як адна капейка — зусім дакладна, ні больш ні менш (пра названую суму грошай).

Як адну капейку — усё поўнасцю (страціць, зрасходаваць, заплаціць і пад.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

мо́ва ж.

1. в разн. знач. язы́к м.;

нацыяна́льныя мо́вы — национа́льные языки́;

заме́жная м. — иностра́нный язы́к;

2. только ед. (манера словесного изложения) язы́к м., стиль м.;

літарату́рная м. — литерату́рный язы́к;

м. Пу́шкіна — язы́к (стиль) Пу́шкина;

3. (способность говорить) речь;

○ індаеўрапе́йскія мо́вы — индоевропе́йские языки́;

аналіты́чныя мо́вы — аналити́ческие языки́;

жыва́я м. — живо́й язы́к;

мёртвая м. — мёртвый язы́к;

про́стая м. — пряма́я речь;

уско́сная м. — ко́свенная речь;

часці́ны мо́вы — ча́сти ре́чи;

м. лі́чбаў — язы́к цифр;

эзо́пава м. — эзо́пов язы́к;

◊ знайсці́ агу́льную мо́ву — найти́ о́бщий язы́к;

гавары́ць на ро́зных мо́вах — говори́ть на ра́зных языка́х;

адня́ць мо́ву — лиши́ться ре́чи

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ва́га, ‑і, ДМ ва́зе, ж.

Тоўстая жэрдка або бервяно для падважвання цяжкіх прадметаў.

вага́, ‑і́, ДМ вазе́; мн. ва́гі, ‑аў; ж.

1. толькі адз. Цяжар якога‑н. цела, які вызначаецца ўзважваннем; маса. Вага 20 кг. Прыбавіць у вазе. // Узважванне. Жыта маё прадаецца без вагі і меры — дабра свайго нікому не шкадую... Бядуля.

2. толькі адз. Важкасць якога‑н. цела, прадмета. Перастаялая салома не вытрымала вагі каласоў. // перан. Значэнне, сіла, уплыў. І часам дзед нахмурыць бровы, Ды больш дадасць сабе вагі, Бо як-ніяк, а ў яго хаце Знайшлі прытулак бедакі. Колас.

3. толькі адз. Сістэма мер для вызначэння цяжару. Меры вагі. Адзінка вагі.

4. Прылада для ўзважвання чаго‑н. Спружыновая вага. Аўтаматычная вага. □ Сама [цётка] прынесла з кутка мяшок, паставіла яго на вагу і з нейкім заклапочана-адчайным выглядам сказала: — Важце. Брыль. Жыта ссыпаюць проста ў кучу на брызент каля вагі. Васілевіч.

•••

Дэцымальная вага — вага, якая ўраўнаважваецца гірамі ў 10 разоў лягчэйшымі, чым груз.

Жывая вага — поўная вага жывой жывёліны, у процілегласць чыстай вазе мяса.

Забойная вага — вага тушы без шкуры, галавы, ног і вантробаў.

Удзельная вага — а) адносіны вагі цела пры тэмпературы 0°C да вагі роўнага аб’ёму вады пры тэмпературы 4°C; б) колькасць, роля, значэнне, месца каго‑, чаго‑н. дзе‑н., у чым‑н.

Чыстая вага — вага чаго‑н. без пасуды, без упакоўкі і пад., нета.

На вагу золата — надта дорага.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)