ра́на², ране́й, прысл.
1. Раніцай, уранні.
З вечара да рана (наз.).
2. Раннім часам; пра ранні час.
Прыехаць вельмі р.
3. Да ўстаноўленага або патрэбнага часу.
Р. вярнуцца дадому.
Р. легчы спаць.
◊
Рана ці позна, рана-позна — калі-н. (пра тое, што абавязкова павінна здарыцца).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
спа́ткі, выкл.
Звычайна ў звароце да дзяцей або ў паэтычным выразе: спаць. Лажыцеся ў раллю, зярняткі, спаткі, Накрыйцеся пасцілкай-скібкай. Купала.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
спать несов., в разн. знач. спаць;
◊
спит и ви́дит спіць і сніць;
ла́вры спать не даю́т ла́ўры спаць не даю́ць;
спать ве́чным сном спаць ве́чным сном;
кто спит, (тот) не греши́т посл. хто спіць, той не грашы́ць;
солда́т спит — слу́жба идёт погов. ку́хар спіць, а булён кіпі́ць; ба́бка спіць, а гусе́й пасе́;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
◎ Перасы́п (пірясып) ’звышпрацяглы сон’ (Юрч. СЫЛ). Пыера‑ і спаць (гл.), у ітэратыўнай форме ‑сыпаць < прасл. *sypnoli < *sьpat і.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
дасве́цце, ‑я, н.
Разм. Тое, што і досвітак. Устань раней за сонца, на дасвецці. Бо позна спаць — і радасці не знаць. Жычка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
датле́ць, ‑ее; зак.
Кончыць тлець; тлеючы, дагарэць. Датлеў аганёк у ранішнім тумане. Бялевіч. Дровы ў печцы ўжо датлелі, Леглі спаць байцы. Астрэйка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
драма́цца, дрэмлецца; безас. незак.
Пра стан дрымоты, хаценне спаць. Праўда, за апошні час .. [Мікола] прывык драмаць. Вельмі соладка дрэмлецца пад поступ колаў. Гаўрылкін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
му́лка,
1. Прысл. да мулкі.
2. безас. у знач. вык. Цвёрда. Сядзець было нязручна і мулка. Грахоўскі. Мякка сцеле, ды мулка спаць. Прыказка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кары́сна,
1. Прысл. да карысны.
2. безас. у знач. вык. Прыносіць карысць, ідзе на карысць. Карысна спаць пры адчыненай фортцы. «Работніца і сялянка».
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Ке́мнуць ’заснуць’ (Сцяшк. Сл.). Гл. Змарыць. Рус. кимать ’спаць’. Польск. kimać ’тс’, якое разглядаецца як запазычанне з рускай, паколькі першакрыніца адносіцца да так званай мовы афеняў, якая лакалізуецца ў цэнтральнарускім рэгіёне. Афеньск. кимать узыходзіць да н.-грэч. κοιμούμαι ’спаць’ (Фасмер, Этюды, 87). Этымалогія гэтага слова чамусьці не трапіла ў Этымалагічны слоўнік Фасмера. Іншыя этымалогіі ненадзейныя. Параўн. Бандалетаў, Этимология–1980, 69.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)