спаць, сплю, спіш, спіць; спім, спіце́, спяць; спаў, спа́ла; спі; незак.

1. Знаходзіцца ў стане сну.

Пара класціся с.

2. перан. Заціхнуць, быць бязлюдным; быць у стане спакою, нерухомасці.

Горад спіць.

Цёмнае возера спіць.

Вецер спіць.

3. перан. Быць пасіўным; бяздзейнічаць.

Трэба было не спаць, а рашуча дзейнічаць.

4. з кім. Знаходзіцца ў палавой сувязі з кім-н. (разм.).

С. з чужой жонкай — грэх.

◊

Спаць вечным сном — пра памёршага.

Спаць мёртвым сном — моцна спаць.

|| наз. спаннё, -я́, н. (да 1 знач.; разм.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

спа́ць

дзеяслоў, непераходны, незакончанае трыванне, незваротны, 2-е спражэнне

Цяперашні час
адз. мн.
1-я ас. сплю́ спі́м
2-я ас. спі́ш спіце́
3-я ас. спі́ць спя́ць
Прошлы час
м. спа́ў спа́лі
ж. спа́ла
н. спа́ла
Загадны лад
2-я ас. спі́ спі́це
Дзеепрыслоўе
цяп. час сплючы́
спя́чы

Крыніцы: dzsl2007, krapivabr2012, piskunou2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

спаць несов., в разн. знач. спать; почива́ть, опочива́ть;

с. во́сем гадзі́н — спать во́семь часо́в;

у ха́це яшчэ́ не кла́ліся с. — в избе́ ещё не ложи́лись спать;

лес спіць глыбо́кім сном — лес спит глубо́ким сном;

яе́ пачу́цці яшчэ́ спяць — её чу́вства ещё спят;

на́ша разве́дка не спіць — наша разве́дка не спит;

◊ ла́ўры (чые) с. не даю́ць — ла́вры (чьи) спать не даю́т;

с. ве́чным сном — спать ве́чным сном;

спіць і сніць — спит и (во сне) ви́дит;

с. у ша́пку — воро́н счита́ть;

с. без за́дніх ног — спать без за́дних ног;

с. мёртвым сном — спать мёртвым сном;

с. сном пра́ведніка — спать сном пра́ведника;

с. як пшані́цу прада́ўшы — спать без за́дних ног;

мя́кка сце́ле, ды му́лка с. — погов. мя́гко сте́лет, да жёстко спать;

хто спіць, той не грашы́ць — посл. кто спит, тот не греши́т

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

спаць, сплю, спіш, спіць; незак.

1. Быць, знаходзіцца ў стане сну. Калі павячэралі, Маша паслала ложак і лягла спаць. Мележ. Каб паказаць, што ён сапраўды хоча спаць, стары хітрун скоранька, але вельмі старанна пазяхнуў. Зарэцкі. // перан. Заціхнуць, быць бязлюдным. Вёска спіць — нідзе ні агеньчыка. Асіпенка. Вуліца не спіць: даносяцца прыглушаныя галасы, рып калодзежнага жураўля. Навуменка. Саша накідвае халацік, ідзе ў дзіцячую. Бальніца спіць. Шамякін. // перан. Быць у стане спакою, нерухомасці. Спяць векавечныя хвоі, Цёмнае возера спіць. Васілёк. Нікнуць сонныя чароты, За гарою ветры спяць. Броўка. // перан. Спачываць, быць пахаваным дзе‑н. (пра памёршых). Ёсць на палетках курганы, Там спяць адважныя сыны, Што згінулі ў паходзе. Лужанін. Тут спіць Валянціна... Савецкі салдат... Звычайная наша дзяўчына. Гілевіч.

2. перан. Быць пасіўным; бяздзейнічаць. [Буйскі:] — Так, трэба быць вельмі асцярожнымі, таварышы. Іх [немцаў] разведка таксама не спіць. Шамякін. [Шура:] — Уцягвайце больш людзей у работу, штурхайце Мядзведзічы пад бакі, каб яны не спалі. Крапіва. // Знаходзіцца ў бяздзеянні (пра прадметы). Снуюць патруль. Не спяць у бункерах кулямёты. Брыль. Не спіць толькі галасісты баян. Васілевіч. // Не выяўляць сябе (пра пачуцці, здольнасці і пад.). Спіць каханне ў дамах. Спіць прадоння марскога імгла. Караткевіч. Але не спіць людская памяць І не дазволіць ашукаць Дзяцей, што нас з вайны чакаюць, Хоць і не могуць прычакаць. Вітка.

3. Разм. Быць у палавой сувязі з кім‑н.

•••

Класціся спаць з курамі гл. класціся.

Лаўры чые не даюць спаць гл. лаўр.

Спаць адным вокам — спаць насцярожана, трывожна.

Спаць без задніх ног — вельмі моцна спаць.

Спаць вечным сном — пра памёршага.

Спаць і курэй бачыць (пасвіць) — пра вельмі пільнага, хітрага, скрытнага чалавека.

Спаць мёртвым сном — спаць вельмі моцна, не прачынаючыся.

Спаць у шапку — бяздзейнічаць, не праяўляць руплівасці, быць абыякавым да чаго‑н. тады, калі трэба неадкладна дзейнічаць.

Спаць як заяц — спаць вельмі чутка.

Спаць як пшаніцу прадаўшы — спаць моцным сном.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

спаць schláfen* vi;

кла́сціся спаць schláfen géhen*, sich schláfen légen, zu Bett géhen*;

пакла́сці дзяце́й спаць die Kínder schláfen légen;

мне хо́чацца спаць ich will schláfen, ich bin schläfrig;

мо́цна спаць fest schláfen*;

спаць пад адкры́тым не́бам únter fréiem Hímmel schláfen*;

спаць мёртвым сном wie ein Stein [wie ein Múrmeltier] schláfen*;

спаць пасля́ абе́ду ein Míttagsschläfchen hálten* [machen];

◊

спаць і ба́чыць разм. séhnlichst wünschen; von etw. (D) träumen;

кла́сціся спаць з кура́мі mit den Hühnern zu Bett géhen*;

спаць як пшані́цу прада́ўшы éinen Müllerschlaf schláfen*

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Спаць ‘знаходзіцца ў стане сну, спячкі’ (ТСБМ, Ласт., Некр. і Байк., Бяльк.; ашм., Стан.; Сл. ПЗБ, ТС). Параўн. укр. спа́ти, рус. спать, стараж.-рус. спати, польск. spać, в.-луж. spać, н.-луж. spaś, чэш. spat, славац. spať, серб.-харв. спа̏ти, славен. spáti, балг. спя́, макед. спие, ст.-слав. съпати. Прасл. *sъpati (ад *sъ(p)nъ ‘сон’), роднаснае ст.-інд. svápiti, svápati ‘ён спіць’, англ.-сакс. svefan ‘спаць’, ст.-ісл. sofa ‘тс’, лац. sōpiō ‘усыпляць’; гл. Фасмер 3, 732–733 з літ-рай; Глухак, 571. Гл. таксама Борысь (568), які славянскае слова і роднасныя ўзводзіць да і.-е. кораня *su̯ep‑/*sūp‑ ‘спаць’. Гл. таксама сопці, сапці; паводле Сноя (SR, 36, 1, 107), значэнні ‘спаць’ і ‘дыхаць, сапці’ развіліся ў корані і.-е. *su̯ep‑ вельмі даўно, бо ў праславянскі перыяд матывацыя ‘дыхаць’ > ‘спаць’ не была ўжо актуальнай.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

спаннё гл. спаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

санлі́вы, -ая, -ае.

Які вельмі любіць спаць, хоча спаць, схільны да сну, вялы.

Санлівае дзіця.

С. выгляд.

|| наз. санлі́васць, -і, ж.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

захаце́цца, -хо́чацца; безас.; зак.

Пачаць хацецца.

Захацелася спаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

про́сып: спаць без ~пу разг. спаць без про́сы́пу (беспробу́дно)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)