футро́ўка, ‑і, ДМ ‑роўцы, ж.
1. Дзеянне паводле дзеясл. футраваць (у 1, 2 знач.).
2. Пласт, абліцоўка з якога‑н. вогнетрывалага або хімічна стойкага матэрыялу, якім пакрываецца ўнутраная паверхня металургічных печаў, каўшоў і пад. Замена футроўкі доменнай печы.
[Ад ням. Futter.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
храно́граф 1, ‑а, м.
Прыбор для дакладнай рэгістрацыі моманту якога‑н. назірання і для вымярэння кароткіх інтэрвалаў часу. Электронны хранограф. Механічны хранограф.
[Ад грэч. chronos — час і graphō — пішу.]
храно́граф 2, ‑а, м.
Помнік старажытнай пісьменнасці, які змяшчае гістарычную хроніку якіх‑н. краін або асобнай дзяржавы.
[Ад грэч. chronos — час і graphō — пішу.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цылі́ндр, ‑а, м.
1. Геаметрычнае цела, якое ўтвараецца вярчэннем прамавугольніка вакол аднаго з яго бакоў. Аб’ём цыліндра.
2. У тэхніцы — дэталь або канструкцыя падобнай формы. Паступова ў цыліндрах паравоза нарастаў ціск. Новікаў.
3. Высокі, цвёрды, з палямі мужчынскі капялюш.
[Ад грэч. kýlindros.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цэме́нтны, ‑ая, ‑ае.
Звязаны з вытворчасцю, вырабам цэменту. Цэментны завод. // Які зроблены, складаецца з цэменту. Цэментная сумесь. Цэментная пляцоўка. □ [Канвеер] аўтаматычна .. падае на рабочае месца каменшчыка цэментны раствор і цэглу. «Беларусь». Вуліцы і дарожкі заасфальтаваны або ўкладзены цэментнымі плітамі. Хадкевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шанта́ж, ‑у, м.
Запалохванне каго‑н. пагрозай выкрыцця або паведамлення якіх‑н. непажаданых звестак з мэтай вымагання чаго‑н. Палітычны шантаж. □ [Чарнавус:] Гэта гісторыя з Зёлкінай — сапраўды дзіўная гісторыя! [Вера:] Вельмі дзіўная. Я думаю, ці не шантаж тут які-небудзь? Крапіва.
[Фр. chantage.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
юбіле́й, ‑ю, м.
Гадавіна дзейнасці каго‑н. або існавання чаго‑н., якая вылічваецца звычайна дзесяцігоддзямі, стагоддзямі і ўрачыста адзначаецца грамадскасцю. Юбілей вучонага. 900‑гадовы юбілей Мінска. □ Мой край юбілей адзначае І славіць здабыткі свае. Астрэйка. // Урачыстасці, прысвечаныя такой гадавіне.
[Ад лац. jubilaeus annus — юбілейны год.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
язмі́н, ‑у, м.
1. Дэкаратыўны куст сямейства каменяломнікавых з белымі пахучымі кветкамі, сабранымі ў невялікія гронкі. Зноў пахне ў руках тваіх язмін — Майго юнацтва весняга ўспамін. Лойка.
2. Субтрапічны куст сямейства маслінавых з пахучымі белымі, жоўтымі або чырванаватымі кветкамі.
[Фр. jasmin.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вато́ўка ’ватнік, ватоўка’ (БРС); ’адзежына на ваце’ (Бяльк., Нас., Касп.); ’кароткая вопратка на ваце’ (Жд., Шат.); ’верхняя жаночая вопратка кароткага памеру з купленага матэрыялу’ (Інстр. I, 76). Рус. дыял. (смал.; у рус. гаворках Літвы; гл. СРНГ) вато́вка. Зыходзячы з геаграфіі, рус. слова ўзята з бел. У бел. мове або ўтварэнне ад вато́вы ’з ваты’ (гл. БРС), або прамое запазычанне з польск. watówka ’тс’. Гэту апошнюю версію падтрымлівае і тое, што націск прыметніка вато́вы дакладна адпавядае польскаму watowy. Гл. Кюнэ, Poln., 113.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Казе́льчык ’конік’ (ашм., смарг., Шатал.). Рэгіянальнае ўтварэнне ад асновы казёл- ’маленькі казёл’, што або паводле паводзін насякомага, якое скача, або семантычная калька ці субстытуцыя такіх назваў, як конік, кабылка і пад. Звяртае на сябе ўвагу заходні рэгіён фіксацыі лексемы, аднак структурныя адпаведнікі ёсць і ў рус. гаворках. З суседніх можна прывесці смал. козельчик ’казляня’, росл., смал. ’узоры, якія маюць выгляд рагулек’, бран. ’дэталь калаўрота’, смал. ’кветка’, ’грыб масляк’; гэтыя прыклады сведчаць, што бел. казельчык магло быць пераносам з *казельчык ’казляня’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Папе́ра ’матэрыял для пісьма, друку, малявання і пад.; пісьмовы дакумент афіцыйнага характару; пераважна мн. (папе́ры) розныя лісты з рукапісным або друкаваным тэкстам’, дыял. папе́р, папя́р. Ст.-бел. паперъ (XVI ст., Булыка, Запазыч., 236). Рус. дыял. арл., чарніг. папе́ра, укр. папі́р, папі́ра, ст.-рус. поперъ (XVI або XVII ст.). Ва ўсх.-слав. з польск. papier, якое з ням. Papier ’папера’ < лац. papȳrus < грэч. πάπῡρος егіпецкага паходжання (Кюнэ, Poln., 85; Брукнер, 394; Фасмер, 3, 200). З польск. papiernia паходзіць і папе́рня ’папяровая фабрыка’ (Гарэц.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)