яйцакле́тка, ‑і, ДМ ‑тцы; Р мн. ‑так; ж.
У біялогіі — жаночая палавая клетка жывёльных і раслінных арганізмаў, якая ў выніку апладнення або партэнагенезу дае пачатак новаму арганізму; яйцо (у 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Народак ’наседжанае яйцо’ (Некр.), ’баўтун’ (светлаг., Мат. Гом.), ’зародак’ (ТС), ’сперматазоід’ (ЭШ). Суфіксальнае ўтварэнне ад нарадзіць, параўн. зародак, нарадзень (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
прасвяці́ць, ‑свячу, ‑свеціш, ‑свеціць; зак.
1. каго-што. Прапусціць праз што‑н. святло. Прасвяціць курынае яйцо. // Пры дапамозе рэнтгенаўскіх праменяў зрабіць бачнымі ўнутраныя органы каго‑, чаго‑н. Прасвяціць лёгкія.
2. Свяціць некаторы час.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
я́йка, ‑а, н.
Тое, што і яйцо (у 2 знач.). — Ну, дык дай масла, яек і млека!.. — звярнуўся да .. [кабеты].. паляк. Нікановіч. Не прыцэньваючыся, Шарупічы купілі адтопленага малака, ігруш, яек. Карпаў.
•••
Сядзець на яйках гл. сядзець.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ко́кнуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак.
Разм.
1. што. Стукнуўшы, разбіць. Кокнуць талерку. Кокнуць яйцо. // без дап. Трэснуць, лопнуць. Шклянка кокнула.
2. каго. Забіць, знішчыць. — А гэта не зброя? Сем паліцаяў кокнем, вось табе сем вінтовак. Навуменка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Во́блівак ’яйцо з тонкай шкарлупінай’ (Шат., Мат. Гом., Інстр. I). Рус. о́бливок ’непалітая градка або яе частка; поле, якое абмінае дождж’. Да абліць. Гл. вылівак.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Блаві́сночка «ритуальный хлебец, величиной с яйцо, который пекли на благовещенье из ’первого’ теста, святили и сохраняли в течение года» (Клім.). З *благовістн‑очка (да ўкр. благові́сний, благовіст).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ава́л (БРС). Новае запазычанне з рускай мовы. Слова гэта распаўсюдзілася па Еўропе ў XVIII–XIX ст. У рускай з франц. ovale, якое ўзыходзіць да лац. ovalis < ovum ’яйцо’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Наі́граны, найгра́ны ’пра яйцо з зародкам’ (стаўб., Нар. сл.; нараўл., Мат. Гом.). На базе эўфемізма іграць, параўн. тураўск. певень с курой грае (= апладняе яе). Параўн. таксама награ́ны (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ніда ’вашынае яйцо, гніда’ (Дразд.). Да гні́да ’тс’; цікавая паралель — архаічнае в.-луж. nida ’тс’. Адносна спрашчэння спалучэнняў гн > н ва ўсходнеславянскіх мовах гл. Філін, Происх., 282, 351.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)