каба́льны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да кабалы (у 1, 2 знач.). Кабальная залежнасць. Кабальная павіннасць.
2. Які знаходзіцца ў кабале (у 2, 3 знач.); заняволены. Кабальныя халопы.
3. перан. Звязаны з цяжкімі ўмовамі, нявыгадны для аднаго з бакоў. Кабальны дагавор. Кабальныя ўмовы арэнды.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Незале́жнасць ’самастойнасць, аўтаномнасць’ (Яруш., Некр. і Байк., БРС, ТСБМ), укр. незалежність ’самастойнасць, непадпарадкаванасць’. Запазычана з польск. niezależność ’тс’ або ўтворана на мясцовай глебе ад зале́жны, зале́жнасць ’несамастойнасць’, якое ў сваю чаргу, відаць, запазычана з польск. zależny, zależność ’тс’, ад zależeć ’быць залежным, несамастойным’ (< za‑leżeć, гл. ляжа́ць). На базе гэтай жа мадэлі прыназоўнік *za + дзеяслоў стану (спакою), аднак з іншым лексічным напаўненнем, утвораны рус. незави́симость (ад за‑висеть ’залежаць’), чэш. nezávislost, славен. nezavisnost, серб.-харв. неза́висност, балг. незави́симост, макед. независност і г. д.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
псіхаана́ліз, ‑у, м.
1. У псіхіятрыі — метад лячэння неўрозаў, які заключаецца ў выяўленні падсвядомых слядоў афектыўных перажыванняў, што ляжаць у аснове неўрозаў.
2. Ідэалістычны напрамак у буржуазнай псіхалогіі і псіхапаталогіі, які імкнецца ўсе псіхічныя праявы чалавека паставіць у залежнасць ад біялагічных інстынктаў і сцвярджае панаванне «падсвядомага» над «свядомым».
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
хало́пства, ‑а, н.
1. У Старажытнай феадальнай Русі — форма феадальнай залежнасць, блізкая да рабства. Аддаць у халопства.
2. зб. Халопы. Халопства ўсхадзілася не на жарты.
3. перан. Паводзіны, уласцівыя халопу (у 2 знач.). Халімон паспрабаваў пагаліцца ў ногі. — Вось яно. Думкі — думкамі, а з халопства не вырас. Караткевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адно́сіны, -сін.
1. гл. аднесціся, адносіцца.
2. Сувязі паміж людзьмі, пэўнымі групамі або краінамі, якія ўзнікаюць у працэсе іх дзейнасці; погляд на што-н., характар паводзін, абыходжання каго-н. з кім-, чым-н.
А. паміж бацькамі і дзецьмі.
Дыпламатычныя а.
3. Дачыненне да каго-, чаго-н.; узаемная сувязь, залежнасць з’яў або іх кампанентаў.
Мець а. да гандлю.
А. прычыны да выніку.
◊
Ва ўсіх адносінах — з любога пункту гледжання.
У адносінах да каго-чаго — ужыв. ў якасці прыназоўніка са знач. напрамку дзеяння.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
прыго́нны I (пригоняемый) приго́нный;
п. лес — приго́нный лес
прыго́нны II ист.
1. прил. крепостно́й;
~нная зале́жнасць — крепостна́я зави́симость;
2. в знач. сущ. крепостно́й;
○ ~ннае пра́ва — крепостно́е пра́во
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
патрана́т, ‑у, М ‑наце, м.
1. У Старажытным Рыме — асобая форма апёкі, якая ўстанаўлівала матэрыяльную залежнасць кліентаў (ненаўнапраўных ці бедных грамадзян) ад патронаў 2 (у 1 знач.).
2. Апякунства наогул з боку каго‑н.
3. У СССР — выхаванне дзяцей-сірат і дзяцей, страціўшых сувязь з бацькамі, у сем’ях працоўных пад кантролем дзяржаўных органаў.
[Лац. patronatus.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прапарцыяна́льны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае правільныя прапорцыі; суразмерны з чым‑н. Прапарцыянальны склад цела.
2. Такі, які з павелічэннем ці памяншэннем адной велічыні павялічваецца ці памяншаецца ў столькі ж разоў. Прапарцыянальная залежнасць. Прапарцыянальныя адрэзкі. // Які знаходзіцца ў пэўнай колькаснай адпаведнасці з чым‑н., адпаведны чаму‑н. Планамернае прапарцыянальнае развіццё народнай гаспадаркі.
•••
Прапарцыянальная сістэма выбараў гл. сістэма.
[Ад лац. proportionalis — суразмерны.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Кабала́ ’пэўная залежнасць ад каго-н., паднявольнае становішча; прыгнёт’ (БРС, ТСБМ, Мат. Маг., Яруш.), ’турбота, клопат, падман, дробязь, глупства’ (Нас.). Значэнні слова паказваюць на магчымыя змяшэнні двух запазычаных слоў. Адно з іх можа адносіцца да польск. kabala, якое ўзыходзіць да ст.-яўр. kabbālāh ’патаемная навука’ (гл. Слаўскі 2, 8). Адсюль значэнні ’падман, глупства’ і да т. п. Другое (значэнні ’турбота, клопат’) — да рус., укр. кабала ’завінавачанасць, няволя’, запазычаных з усходніх моў, гл. Фасмер, 2, 148.
Каба́ла ’гадальныя карты’ (Федар., 2), кабалы ’тс’ (Шат.). Параўн. у Федароўскага, 2, 113: «закінь ты мне кабалу…». Бел. кабала ў гэтым значэнні паходзіць з кабала ’варажба на картах’, крыніцай якога з’яўляецца польск. kabała ’варажба на картах; варажба ўвогуле’. Карскі (1904, 172) у якасці крыніцы для бел. каба́лы ’пасьянс’ называе ст.-яўр. kabbālāh.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
зале́жны, ‑ая, ‑ае.
1. Які падпарадкуецца чыёй‑н. уладзе, волі, знаходзіцца ў залежнасці. Залежныя краіны. □ [Алесь] не хацеў верыць гэтаму, бо надакучыла быць залежным, схіляцца перад кожным. Чарнышэвіч. // Абумоўлены чым‑н., звязаны чужой воляй. Залежнае становішча.
2. Які выражае залежнасць (у 3 знач.). Залежнае слова.
3. Здольны паказваць на тое, што аб’ект дзеяння ў сказе з’яўляецца дзейнікам, а суб’ект — прыладай дзеяння (пра дзеяслоўныя формы, канструкцыі і пад.). Залежны стан дзеяслова. Дзеепрыметнік залежнага стану. Залежная канструкцыя.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)