экзаменава́ць, ‑ную, ‑нуеш, ‑нуе; незак., каго-што.

Правяраць веды па якім‑н. вучэбным прадмеце. [Ірына] спрабуе пажартаваць: — Вы мяне быццам экзаменуеце. А я ўсе экзамены здала, Платон Назаравіч. Шамякін. Прафесар, які гатоў быў ісці, безнадзейна махае рукой і зноў садзіцца ў сваё крэсла. Такіх музыкантаў яму яшчэ не даводзілася экзаменаваць. Вітка. // Разм. Падрабязна распытваць, дапытвацца пра што‑н. Кожную нядзелю Гена экзаменуе мяне. Пры цётцы Куліне ён наўмысля мяне хваліць, кажа, што ў школе я быў бы ўдарнікам вучобы. Жычка. Слухаю, — а той [Вейс] Зінчанку строга так экзаменуе. Шынклер. // Правяраць на трываласць, надзейнасць. Тэхніку экзаменуе ўраджай. «Звязда».

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

эмансіпа́цыя, ‑і, ж.

Вызваленне ад якой‑н. залежнасці, прыгнёту; адмена якіх‑н. абмежаванняў. Адной з характэрных рыс светапогляду Скарыны было імкненне да эмансіпацыі ад заплеснеўшых царкоўна-феадальных традыцый, да абгрунтавання прынцыпаў развіцця царкоўна-феадальных традыцый, да абгрунтавання прынцыпаў развіцця свабоднай чалавечай асобы. Алексютовіч. // Грамадою рух у Заходняй Еўропе і дарэвалюцыйнай Расіі за роўныя правы жанчын з мужчынамі ў галіне грамадскага і працоўнага жыцця. За сваю эмансіпацыю, мне здаецца, жанчына дорага заплаціла: за ёй засталіся ўсе яе жаночыя абавязкі, і звыш таго, яна яшчэ ўзваліла на свае плечы вельмі многія мужчынскія. Сіпакоў.

[Лац. emancipatio.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

я́ры, ‑ая, ‑ае.

1. Азлоблены, гнеўны, раз’юшаны. Яшчэ і папы тады, ярыя такія, старарэжымныя, былі, і а імі трэба было вытрымаць добрую сутычку. Ермаловіч.

2. Празмерны ў сваім праяўленні; вельмі моцны. Ты толькі ў заўтрашняе глянь! Узнятая напорам ярым, увесь свет калгасная ралля да іншых дзён вядзе, таварыш! Дудар. У гневе ярай бітвы Я перамог амаль. Караткевіч.

3. Поўнасцю адданы чаму‑н. (якой‑н. справе, занятку і пад.). Яры рэакцыянер. Яры манархіст. □ Права народнай гаворкі на ўжыванне ў царкве не маглі адмаўляць самыя ярыя паборнікі царкоўнаславяншчыны і старыны. Шакун.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

той, таго́, м., та́я, той, ж., то́е, таго́, н., мн. ты́я, тых; займ. указ.

1. Паказвае на асобу ці прадмет, аддаленыя ў прасторы ці часе.

Той лес.

На тым тыдні.

2. Паказвае на прадмет ці асобу, што вылучаюцца з ліку іншых.

Вазьмі тую кніжку, якую яшчэ не чытаў.

3. Паказвае на які-н. прадмет, асобу, пра якія гаварылася раней.

Прыйшла тая жанчына, якую мы чакалі.

4. Паказвае на вядомую ўжо асобу ці прадмет.

Добры скрыпач быў той Мікола.

5. Іменна ён, не іншы, гэты ж самы (звычайна ў спалучэннях «той жа», «той самы», «той жа самы»).

Ехалі ў тым жа вагоне.

6. у знач. наз. то́е, таго́, н. Паказвае на якія-н. акалічнасці, падзеі, дзеянні і пад., пра якія ўжо ішла размова.

Яны выканалі і маю норму, а я таму і рады.

7. Ужыв. як суадноснае слова ў галоўнай частцы складаназалежных сказаў з даданымі дапаўняльнымі.

Думы, мары мае!

Ганаруся я той, што навек заўладала сэрцам маім.

8. Уваходзіць у склад:

а) складаных злучнікаў «дзякуючы таму што», «з прычыны таго што», «для таго што», «да тых пор пакуль», «за тое што» «у той час як», «нягледзячы на тое што», «пасля таго калі», «перад тым як», «тым больш што» і інш.;

б) словазлучэнняў, звычайна пабочнага характару, якія звязваюць розныя часткі выказвання: «апрача таго», «акрамя таго», «разам з тым», «між тым» і інш.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

то́лькі.

1. часц. вылучальна-абмежавальная. Не больш як, усяго.

Заплаціў т. тры рублі.

Дзяўчынцы т. два тыдні.

2. часц. абмежавальная. Не раней чым.

Я прыеду т. заўтра.

3. часц. абмежавальная. Выключна, адзіна; нічога, акрамя гэтага.

Ён будзе т. настаўнікам.

На ўроку мы т. чыталі.

4. часц. ўзмацн. (пры займенніку і прыслоўі звычайна ў адмоўных сказах). Узмацняе ўяўленне аб вялікай колькасці, аб’ёме і пад. чаго-н.

Чаго ён т. не расказваў.

Чаго т. не прыдумаюць людзі.

5. прысл. Зусім нядаўна (аб завяршэнні якога-н. дзеяння, наступленні якога-н. стану і пад.).

Дзеці т. павячэралі і спаць яшчэ не клаліся.

Я т. што прыехаў.

6. злуч. супраціўны. Злучае члены сказа і сказы з супраціўна-абмежавальнымі адносінамі.

Ноч была ціхая, т. сумна шумеў лес.

7. злуч. супраціўны. Злучае сказы з адносінамі неадпаведнасці.

Ён доўга гаварыў, т. я не паверыў яму.

8. злуч. далучальны. Ужыв. для сувязі членаў сказа і сказаў, якія ўдакладняюць або дапаўняюць выказаную думку.

Ён ніколі не расказваў пра сваё жыццё, хіба т. дзецям.

9. злуч. часавы. Ужыв. ў даданых сказах часу, калі падзеі, аб якіх гаворыцца ў галоўным сказе, пачынаюцца адразу ж пасля падзей даданага сказа.

Т. мы заснулі, і тут жа раздаўся стук у акно.

10. злуч. умоўны. Падпарадкоўвае даданыя сказы са знач. рэальнай умовы.

Школу ты закончыш паспяхова, т. старайся.

◊

Толькі і — выражае ўзмоцненае адценне абмежавання.

Усе толькі і гавораць пра каханне.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

прылажы́ць сов.

1. приложи́ть;

п. руку́ да сэ́рца — приложи́ть ру́ку к се́рдцу;

п. кампрэ́с — приложи́ть компре́сс;

2. (присоединить) приложи́ть;

п. да зая́вы даве́дку — приложи́ть к заявле́нию спра́вку;

п. яшчэ́ не́калькі ты́сяч рублёў — приложи́ть ещё не́сколько ты́сяч рубле́й;

3. (направить на что-л., применить) приложи́ть;

п. сі́лу (стара́нне) — приложи́ть си́лу (стара́ние);

4. придави́ть, прижа́ть;

п. сыр ка́менем — придави́ть (прижа́ть) сыр ка́мнем;

5. разг. приба́вить, привра́ть;

недачу́е, дык ~ло́жыць — недослы́шит, так приврёт;

◊ п. руку́ — (да чаго) приложи́ть ру́ку (к чему)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

наадваро́т нареч.

1. в разн. знач. наоборо́т;

прачыта́ць сло́ва н. — прочита́ть сло́во наоборо́т;

ён ро́біць усё н. — он де́лает всё наоборо́т;

2. в знач. вводн. сл. наоборо́т, напро́тив;

ён не спыні́ўся, а, наадваро́т, пайшо́ў яшчэ́ хутчэ́й — он не останови́лся, а, наоборо́т (напро́тив), пошёл ещё быстре́е;

3. в знач. противит. частицы (в начале реплики) во́все нет, напро́тив;

Я вам не перашко́джу? — Наадваро́т, я ве́льмі рад вас ба́чыць — Я вам не помеша́ю? — Во́все нет (напро́тив), я о́чень рад вас ви́деть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

сюды́-туды́ нареч.

1. кое́-куда́; туда́-сюда́;

трэ́ба схадзі́ць сюды́-туды́ — на́до сходи́ть ко́е-куда́ (туда́-сюда́);

2. взад-вперёд; туда́-сюда́;

ён прайшо́ўся сюды́-туды́ — он прошёлся взад-вперёд (туда́-сюда́);

3. разг. (в разные стороны) туда́-сюда́;

паглядзе́ць сюды́-туды́ — посмотре́ть туда́-сюда́;

4. в знач. сказ., разг. (ничего, сойдёт) туда́-сюда́; (терпимо, сносно — ещё) так-сяк; куда́ ни шло;

гэ́та яшчэ́ сюды́-туды́ — э́то ещё туда́-сюда́ (так-сяк, куда́ ни шло)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

А злучн. злучальн. — чэш., славац., в.-луж. a, a‑a, н.-луж. a‑a, балг., серб.-харв. а; злучн. супр. — агульнаслав. І.‑е. паралелі — літ. õ (Скарджус, Slav., 146, лічыць літ. õ < польск. або бел.; рашуча супраць Фрэнкель, 514–515), ст.-інд. āt, ст.-іран. āət. Тады а (прасл. *ōt‑/*ōd‑ (абл. ад *ō‑) (Зубаты, Studie, 2, 98; Саднік-Айцэтмюлер, 1, 1–2). Іншы пункт погляду адлюстраваў Зубаты, Studie, 2, 100, згодна з якім a звязана этымалагічна з выклічнікам, з ст.-інд. ā (параўн. Голуб-Копечны, 59). У ст.-інд. āt выяўляецца таксама сэнс выклічніка (Бірнбаум, ScSl, 5, 79). Параўн. яшчэ Курц, Slavia, 24, 144; яго ж, Hist-srovn., 80–107; Копечны, Этимология, 1967, 22–23.

А агульнаславянскае (< *ob‑). Прасл. ob‑ (без ъ) рэканструюецца на аснове факта выпадзення наступнага v. У сваю чаргу ob‑ > o‑ перад зычнымі. Адсюль яшчэ праславянская дублетнасць ob‑/o‑. Гл. Брандт, РФВ, 14, 350; яго ж РФВ, 23, 94–95; Фартунатаў, Зб. Ламанскаму, 25; Развадоўскі, RS, 2, 87; Мейе, Общеслав., 124. Параўн. ст.-прус. eb‑, ab‑, ст.-інд. abhí, ст.-перс. abij (< і.-е. *obhi); літ. apiẽ, лат. ap, ст.-інд. api, ст.-грэч. επί (і.-е. *opi). Бругман, Grundriß, 1, 2, 820. Гл. аб.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Асі́на ’Populus tremula’, ясеннічак ’тс’ (Кіс.), асо́ва ’дрэва (асіна?), у дупле якога жывуць пчолы’ (Сцяшк.); осоўка, осиноўка ’лодка, выдаўбаная з ствала асіны’ (Бейл.); асовы ’асінавы’ (Бейл., Федароўскі, 6, 25). Гл. яшчэ асавец, асавік. Рус., укр. оси́на, укр. осика, польск. osina, osika, дыял. osa, чэш., славац. osika, в.-луж. wosa, wosyca, н.-луж. wosyca, славен. osíka, jesíka, jasíka, серб.-харв. ја̀сика (у тапонімах таксама з je‑), балг. осика, ясика, макед. јасика, ст.-рус. осина. Праслав. *osa < *opsa роднаснае літ. ẽpušė, ãpušė̃, лат. apse, ст.-прус. abse ’тс’, а таксама германскім словам тыпу ням. Espe ’тс’ (ст.-в.-ням. aspa). Іншыя індаеўрапейскія паралелі (напр., з грэч. ἄσπρις ’бясплодны дуб’) выклікаюць сумненні. Няясныя сувязі з цюрк. (Радлаў, Опыт) апсак ’асіна’, якое некаторыя лінгвісты лічаць запазычаным з іранскай (Хоопс, Reallex., 1, 132) ці армянскай (Педарсан, KZ, 39, 462). Іншыя лінгвісты (Мейе, RS, 2, 70; Махэк, Jména rostl., 132; Скок, 2, 759) лічаць слова протаеўрапейскім. Апрача літаратуры, указанай тут і ў Фасмера, 3, 159, гл. яшчэ Покарны, 55 (*apsā); Фрэнкель, 14; Махэк₂, 418. На агульнаславянскі характар бел. асіна ўказваў Булахаў, Курс суч., 144; гэта правільна адносна кораня, суфікс усходнеславянскі і польскі.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)