До́дніка прыслоўе ’на світанні’ (Сцяшк.). Гл. до́днік ’світанне’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Асвяну́ць, освыну́ты ’сустрэць світанне’ (Клім.). Рус. освенуть, рассвенуть ’развіднецца’, укр. освінути ’развіднецца, сустрэць світанне, выздаравець’, свінути(ся) ’развіднецца’, славац. osvitnuť, серб.-харв. осва̀нути ’сустрэць світанне’, славац. svitnuť, серб.-харв. сва̀нути, славен. sveniti ’развіднецца’. Ст.-рус. (ц.-слав.) освьнути ’сустрэць світанне’, свьнути ’развіднецца’ ст.-слав. (о)свитати ’тс’. Параўн. літ. švìsti, švintù ’развіднецца’ і іншыя і.-е. адпаведнікі. У славянскіх мовах форма асвянуць роднасная свет (з чаргаваннем галоснага), у якой група ‑тн‑ упрасцілася ў н (гл. свет). Зважаючы на пашырэнне і даўнасць, можна лічыць гэта слова архаічным праславянскім утварэннем. Міклашыч, 332–333; Праабражэнскі, 2, 264; Брукнер, 538; Фрэнкель, 1046; Траўтман, 310–311; Покарны, 629; Супрун, Веснік БДУ, 1972, 3.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
расі́на, ‑ы, ж.
Капля расы. Світанне. .. Зазіх[а]целі На лузе срэбныя расіны. Матэвушаў. Спяшайце У ціхую раніцу веку Усе, хто хоча пачуць, Як, слізгануўшы па расіне, звініць Першы промень. Сіпакоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
рассвіта́нне, ‑я, н.
Пара, калі пачынае рассвітаць; світанне. Якраз на самым рассвітанні Міхал вярнуўся з пахавання. Колас. Толькі гадзін за дзве да рассвітання з боку гарадка бухнула гармата. Чорны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Набрачок ’світанак’ (Касп.). Ад броск ’світанне’, першапачаткова хутчэй за ўсё прыслоўнае словазлучэнне тыпу на броску ’на світанку’. Гл. браск.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ра́нкам, прысл.
У ранішні час; уранку, раніцай. І рупіць гэта паляванне, А заўтра ранкам у світанне Яму [Міхалу] падводзіць трэба пана. Колас. Устаючы ранкам, ужо колькі разоў Юлечка парывалася сама прыбраць пасцель, на якой спала разам з маці. Гарбук.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
світа́нак, ‑нку, м.
Разм. Тое, што і світанне. Світанак. На фоне пасвятлелага неба, над садамі і хатамі апускаецца адзін і падымаецца другі канец калодзежнага жураўля. Шамякін. Нездарма ж мы на світанку жыцця любілі глядзець на зямлю праз каляровыя шкельцы. Караткевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
спатка́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; -а́ны; зак., каго-што.
1. Убачыць, ідучы насустрач або прыйшоўшы куды-н.
С. аднавяскоўца ў горадзе.
2. Выйсці прывітаць каго-н., прыняць.
С. гасцей ля веснічак.
3. Дачакацца наступлення, з’яўлення, надыходу і пад. чаго-н.
С. світанне ў полі.
4. Спасцігнуць каго-н., надарыцца каму-н.
Спаткала яго нейкае ліха.
|| незак. спатыка́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. спатка́нне, -я, н. (да 1—3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Пры́дасвет ’світанне, досвітак; перыяд часу да ўзыходу сонца’ (Мядзв.). Лексікалізацыя словазлучэння пе́рад све́там ’на досвітку’ з гутарковай трансфармацыяй прыназоўніка ў сцягнутую форму пры́д…, якая разам з міжкансанантным інтэрфіксам ‑а‑ стала выконваць функцыю прэфікса.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
До́днік ’світанне’ (Сцяшк.). Утварэнне на базе прыслоўя до́дніка ’на світанні’ (Сцяшк.): < до‑дні‑ка < до дня ’да дня, перад світаннем’ + суфікс ‑ка, які часта ўтварае прыслоўе. Адсюль назоўнік м. р. до́днік (з усячэннем вакалізму суфікса).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)