◎ На́лля ’гурт’: Наляцела налля дзяцей (паст., Сл. ПЗБ), нальля ’пра таго, хто нагла і неадступна лезе ў шкоду’ (полац., Нар. лекс.), ’навала, напасць’ (ушац., Нар. сл.). Відаць, з *нагля, гл. наглы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Нячы́сцік ’чорт, злы дух’ (Гарэц., Мядзв., БелСЭ), ’стрыманае найменне чорта; зневажальная назва нехрысціян’ (Нік., Оч.), нечысцік ’д’ябал’ (ТС). Ад табуізаванай назвы нячы́сты ’нячысты дух, чорт’ < ’злы, разбэшчаны; несумленны’ (Нас.), параўн. не́чысць ’нечысць, погань, навала’ (ТС).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жмодзь ’саранча, навала’ (КСТ). Параўн. рус. разан., тамб. жмуть ’той, хто прыгнятае, уціскае’. Відаць, пераасэнсаванне старой назвы балт. групы плямён (параўн. для вакалізму ст.-рус. 1689 г. жмот ’конь жмудскай пароды’), вядомае і ў іншых выпадках (параўн. варвары).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гроза́
1. навальні́ца, -цы ж.;
2. перен. (разрушительная сила чего-л.) нава́ла, -лы ж., навальні́ца, -цы ж.;
гроза́ войны́ нава́ла (навальні́ца) вайны́;
3. перен. (о ком-л., внушающем страх) граза, -зы ж.;
партиза́ны бы́ли грозо́й неме́цких захва́тчиков партыза́ны былі́ гразо́й няме́цкіх захо́пнікаў.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
негодова́ние ср. абурэ́нне, -ння ср.; (гнев) гнеў, род. гне́ву м.;
привести́ в негодова́ние абу́рыць;
прийти́ в негодова́ние абу́рыцца;
◊
бу́ря негодова́ния нава́ла абурэ́ння;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
нашэ́сце, ‑я, н.
Напад ворага, запаланенне ім чужой тэрыторыі; навала (у 1 знач.). Ужо нямнога засталося жахлівых слядоў варожага нашэсця. Шамякін. // перан. Разм. Нечаканы прыход, з’яўленне каго‑н. у вялікай колькасці. Ніколі раней гэты горад не бачыў такога нашэсця людзей з кнігамі, агульнымі сшыткамі пад пахай! Паслядовіч.
•••
Мамаева нашэсце — пра нечаканы прыход вялікай колькасці непажаданых людзей.
[Ад імя татарскага хана Мамая, які ў 14 ст, зрабіў спусташальнае нашэсце на Русь; быў пераможаны рускімі на чале з Дзмітрыем Данскім у Кулікоўскай бітве ў 1380 г.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Няхві́ля ’бура, навальніца’: «Поднялась да лихая нехвиля, човнокъ да затопила» (слуц., Шн. 3), няхваля ’навальніца’ (Марц.). Да хвіля ’бура’ (гл.), не тут мае узмацняльны характар; форма з ‑α‑ пад уплывам хваля (гл.) ці навала ’навальніца’. Іншаславянскія паралелі: чэш. nechvile ’непагода’, славен. neurje ’непагода, бура, навальніца’ (ад ura ’час’); параўн. таксама ням. Wetter ’пагода’ і ’бура, навальніца’, Unwetter ’бура, навальніца’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
праку́да, ‑ы, м. і ж.
Разм.
1. ДМ ‑у, Т ‑ам, м.; ДМ ‑дзе, Т ‑ай (‑аю), ж. Ахвотнік (ахвотніца) да свавольстваў, розных штук; гарэза. Раса... Віры... Туману сырадой. Клююць яршы — падводныя пракуды. Калачынскі.
2. ж. Праява; навала. Але тут пачалі наўкруга прападаць коні ў людзей. То з начлегу не вернецца, то з хлява згіне — што за пракуда? Скрыган.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
няўце́шны, ‑ая, ‑ае.
1. Такі, што немагчыма суцешыць, супакоіць. Хіліла маці галаву Над папялішчам, над магілай. Але няўцешную ўдаву Навала тая не скарыла. Шушкевіч.
2. Вельмі моцны па сіле праяўлення (пра гора, слёзы і пад.). — Шабуня памёр, — сказаў Туравец. — Памёр? — перапытаў Крайко. — Эх! — У гэтым «эх» Туравец адчуў няўцешную крыўду і боль. Мележ.
3. Які не прыносіць суцяшэння; несуцяшальны. Няўцешныя весткі прыбываюць кожны дзень: Мінск у руінах, фашысцкае войска ідзе па Беларусі. Лужанін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Навальні́ца ’рус. гроза’ (БРС, Касп., Бяльк., Кліх, Сцяшк., Яруш., Байк. і Некр.), ’бура, ураган; наплыў, вялікая маса, тлум’ (Гарэц., Др.-Падб.), польск. крак. nawalnica ’вялікі, раптоўны, моцны дождж’, паўн.-зах. nawalnica, nawałnica ’бура з градам, моцным ветрам і праліўным дажджом’, усх. ’дажджавая хмара’, славін.-кашуб. nωvωwlńica ’бура’. Беларуска-польская інавацыя, утвораная хутчэй за ўсё незалежна на абедзвюх тэрыторыях са спалучэння тыпу навальны дождж (nawalny deszcz) ’тс’, што ў сваю чаргу да навала (nawała) ’стыхія’; ’бура’, валі́ць ’ісці’ (пра ападкі) і пад., гл. Цыхун, Бел.-польск. ізал., 145–146.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)