матIV / крича́ть благи́м ма́том разг. крыча́ць не́мым го́ласам.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Мат 1 ’брыдкая лаянка’ (ТСБМ, Растарг., ТС), ма́та ’тс’ (ТС), ’голас’ (Нас., Бяльк.), ма́тавы голас ’роспачны, адчайны’ (Нас.), сесці ма́том ’не крануцца ў рост, не расці’ (напр., цыбуля) (ТС). Рус. пск., цвяр., смал., ярасл., арханг. мат ’крык, моцны голас’, наўг., валаг. ма́том ’вельмі моцна, вельмі многа’, наўг., ’мат’, ’прывід, страшыдла’, вяц. ’дурны’, матом ’адчайна, смела’. Бел.-рус. ізалекса. Паводле Мартынава (Бел.-рус. ізал., 70), лексема мат — запазычанне з гоц. moþs ’лютасць, шаленства, унутраная духоўная сіла’. Параўн. таксама ст.-англ. mōd ’смеласць’ і ст.-ісл. mōðr ’роспач’, ням. mit wildem Mut = рус. лихим матом.
Мат 2 ’становішча ў шахматнай гульні’, ’безнадзейнае становішча’ (ТСБМ). З польск. ці рус., у якія праз ням. matt, schachmatt ці франц. échec et mat ’шах і мат’ < араб. eš šâh mât ’кароль памёр’ (Бернекер, 2, 25; Фасмер, 2, 579).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
прыма́ты, -аў, адз. -ма́т, М -ма́це, м. (спец.).
Атрад найбольш высокаарганізаваных млекакормячых (людзі, малпы і паўмалпы).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ма́та
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 2 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
ма́та |
ма́ты |
| Р. |
ма́ты |
ма́т |
| Д. |
ма́це |
ма́там |
| В. |
ма́ту |
ма́ты |
| Т. |
ма́тай
ма́таю |
ма́тамі |
| М. |
ма́це |
ма́тах |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
ма́та, -ы, ДМ ма́це, мн. -ы, мат, ж.
Пляцёнка з саломы, чароту, травы і пад., якую звычайна сцелюць на падлогу.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ша́хматы, -мат.
1. Гульня белымі і чорнымі фігурамі і пешкамі на дошцы ў 64 клеткі, якая заключаецца ў тым, што кожны з двух партнёраў імкнецца аб’явіць мат¹ каралю саперніка, а таксама адпаведны від спорту.
Гуляць у ш.
Першынство свету па шахматах.
2. Фігуры і пешкі для такой гульні.
Дарожныя ш.
|| прым. ша́хматны, -ая, -ае.
Ш. гурток.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
гарма́та, -ы, ДМ -ма́це, мн. -ы, -ма́т, ж.
Агульная назва артылерыйскай зброі (пушка, гаўбіца, марціра і інш.).
Супрацьтанкавая г.
|| прым. гарма́тны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
заматава́ць, ‑тую, ‑туеш, ‑туе; зак., каго-што.
У шахматнай гульні — даць мат. Заматаваць караля.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
спёрты 1, ‑ая, ‑ае.
Дзеепрым. зал. пр. ад сперці 1.
•••
Спёрты мат — у шахматнай гульні — мат, пры якім уласныя фігуры не дазваляюць каралю заняць бяспечнае поле.
спёрты 2, ‑ая, ‑ае.
Душны, нясвежы (пра паветра). У вялікім класным пакоі, адведзеным пад каравулку, ударыла ў нос спёртым паветрам. Навуменка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
гра́мата, -ы, ДМ -маце, мн. -ы, -мат, ж.
1. Уменне чытаць і пісаць.
Вучыць грамаце.
2. Афіцыйны дакумент.
Даверчая г.
Ахоўная г.
◊
Кітайская грамата (разм.) — пра што-н. незразумелае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)