мат², -а, М ма́це, м. (разм.).

Брыдкая лаянка.

|| прым. ма́церны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

мат¹, -а, М ма́це, мн. -ы, -аў, м.

Пройгрыш у шахматнай гульні.

Спёрты м.

|| прым. ма́тавы, -ая, -ае.

Матавая пазіцыя.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

мат I м., шахм., перен. мат;

○ спёрты м. — спёртый мат

мат II м., прост. (неприличная брань) мат

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

мат ​1, ‑а, М маце, м.

1. Становішча ў шахматнай гульні, калі кароль, знаходзячыся пад ударам фігуры праціўніка, не можа абараніцца, што азначае пройгрыш партыі.

2. перан. Безнадзейнае становішча.

[Перс. māt — памёр.]

мат ​2, ‑а, М маце, м.

Брыдкая лаянка. [Карніцкі:] — Бывай здароў і раз назаўсёды запомні: размаўляць са мною пры дапамозе мата не дазволю. Паслядовіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

мат​I шахм., перен. мат, род. ма́та м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

мат​III м. (матовость) мат, род. ма́ту м.; ма́тавасць, -ці ж.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

мат​V (брань) мат, род. ма́та м., мацюкі́, -ко́ў ед. нет.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

мат​II (циновка) ма́та, -ты ж.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

мат​IV / крича́ть благи́м ма́том разг. крыча́ць не́мым го́ласам.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

Мат 1 ’брыдкая лаянка’ (ТСБМ, Растарг., ТС), ма́та ’тс’ (ТС), ’голас’ (Нас., Бяльк.), ма́тавы голас ’роспачны, адчайны’ (Нас.), сесці ма́том ’не крануцца ў рост, не расці’ (напр., цыбуля) (ТС). Рус. пск., цвяр., смал., ярасл., арханг. мат ’крык, моцны голас’, наўг., валаг. ма́том ’вельмі моцна, вельмі многа’, наўг., ’мат’, ’прывід, страшыдла’, вяц. ’дурны’, матом ’адчайна, смела’. Бел.-рус. ізалекса. Паводле Мартынава (Бел.-рус. ізал., 70), лексема мат — запазычанне з гоц. moþs ’лютасць, шаленства, унутраная духоўная сіла’. Параўн. таксама ст.-англ. mōd ’смеласць’ і ст.-ісл. mōðr ’роспач’, ням. mit wildem Mut = рус. лихим матом.

Мат 2 ’становішча ў шахматнай гульні’, ’безнадзейнае становішча’ (ТСБМ). З польск. ці рус., у якія праз ням. matt, schachmatt ці франц. échec et mat ’шах і мат’ < араб. eš šâh mât ’кароль памёр’ (Бернекер, 2, 25; Фасмер, 2, 579).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)