грама́тыка, -і, ДМ -тыцы, мн. -і, -тык, ж.

1. Лад¹ (у 5 знач.) мовы (словаўтварэнне, марфалогія і сінтаксіс), які разам з фанетыкай і лексікай утварае яе цэласную сістэму.

2. Навука аб гэтым ладзе.

Тэорыя граматыкі.

3. Кніга, якая апісвае гэты лад.

Акадэмічная г.

Вучэбная г.

|| прым. граматы́чны, -ая, -ае.

Граматычная катэгорыя.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

прыкла́сці, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́, -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі́; -ла́дзены; зак., што да чаго.

1. Пакласці ўшчыльную.

П. трубку да вуха.

2. Падаць разам з чым-н., далучыць да чаго-н.

П. да заявы даведку.

3. Накіраваць дзеянне чаго-н. на што-н., прымяніць.

П. ўсе намаганні.

|| незак. прыклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і прыкла́дваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. прыклада́нне, -я, н. і прыкла́дванне, -я, н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

гармані́чны, ‑ая, ‑ае.

1. Які мае адносіны да гармоніі (у 3 знач.); заснававы на прынцыпах гармоніі. Гарманічны рад. Гарманічны стыль у музыцы.

2. Стройны, мілагучны, зладжаны. Гарманічны верш.

3. Поўны гармоніі (у 2 знач.); які знаходзіцца ў стройным спалучэнні, у адпаведнасці з чым‑н. Уяўленні аб пажаданым, гарманічным грамадскім ладзе жывіліся ясным розумам народа, які захаваў багацейшы вопыт гісторыі. Перкін.

4. Спец. Раўнамерны, рытмічны. Гарманічныя ваганні.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

уто́пія, ‑і, ж.

1. Вучэнне аб сацыяльнай перабудове, аб ідэальным грамадскім ладзе, заснаванае на ненавуковым разуменні аб’ектыўных заканамернасцей грамадскага развіцця. [Маркс] ператварыў сацыялізм з утопіі ў навуку, абгрунтаваў немінучасць гібелі капіталізму і перамогі камунізма. «Звязда».

2. Фантазія, неажыццявімая мара. Астранамічныя лічбы.. А накапаць 30 тысяч тон торфу! Ці не ўтопія гэта?.. Нават перавезці немагчыма. Дуброўскі.

3. Літаратурны твор, у якім апісваецца ідэальны грамадскі лад будучага.

[Ад грэч. u — не і tópos — месца, г. зн. месца, якога няма; па другой версіі, ад eu — дабро і tópos — месца, г. зн. благаславенная краіна.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

накла́сці, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́, -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі́; -ла́дзены; зак.

1. што і чаго. Кладучы, напоўніць чым-н.

Н. воз дроў.

2. Замацаваць што-н. на частцы паверхні.

Н. павязку.

3. што на каго. Падвергнуць чаму-н. каго-н.; прызначыць што-н.

Н. спагнанне.

Н. штраф.

4. чаго. Развесці (пра агонь).

Н. агню.

5. перан., што. Пакінуць след, адбітак на кім-н.

Вайна наклала свой адбітак на жыццё вёскі.

6. Пабіць каго-н. (разм., груб.).

|| незак. наклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і накла́дваць, -аю, -аеш, -ае (да 1 і 2 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

пракла́сці, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́; -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі; -ла́дзены; зак., што.

1. Правесці, зрабіць (дарогу, шлях і пад.).

П. шашу. П. газаправод. П. сабе дарогу (таксама перан.: дабіцца добрага становішча ў жыцці). П. шлях, дарогу каму-, чаму-н. (таксама перан.: пасадзейнічаць каму-, чаму-н. у чым-н., стварыць умовы для развіцця чаго-н.). П. курс караблю (вычарціць на карце).

2. Укласці што-н. паміж чым-н.

П. паперу паміж талеркамі (або талеркі паперамі) пры ўпакоўцы.

|| незак. праклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і пракла́дваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. праклада́нне, -я, н., пракла́дванне, -я, н. і пракла́дка, -і, ДМ -дцы, ж.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

перакла́сці, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́, -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі; -ла́дзены; зак.

1. каго-што. Палажыць у іншае месца.

П. кнігі з паліцы ў шафу.

2. перан., што. Ускласці абавязкі, адказнасць і пад. на іншага.

П. ўсю работу на памочніка.

3. што чым. Укласці, змясціўшы ў прамежках што-н.

П. талеркі стружкамі.

4. што. Злажыць нанава, іначай.

П. комін.

5. што. Перадаць сродкамі іншай мовы.

П. з беларускай мовы на рускую.

|| незак. пераклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і перакла́дваць, -аю, -аеш, -ае (да 1—4 знач.).

|| наз. пераклада́нне, -я, н., перакла́дванне, -я, н. (да 1—4 знач.) і перакла́д, -у, М -дзе, м. (да 5 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

ускла́сці, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́, -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі́; -ла́дзены; зак.

1. каго-што на што. Пакласці на што-н., паверх чаго-н.

У. плуг на калёсы.

2. што на што. Урачыста пакласці.

У. вянок на магілу.

3. што на каго (што). Даручыць што-н. каму-н.

У. адказнасць на каго-н.

◊

Ускласці віну на каго — палічыць вінаватым каго-н.

Ускласці або узваліць на плечы каго, чые, каму — абцяжарыць чым-н. (звычайна працай, клопатамі; разм.).

|| незак. усклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і ускла́дваць, -аю, -аеш, -ае.

◊

Ускладаць надзеі на каго-што (кніжн.) — чакаць ад каго-, чаго-н. ажыццяўлення сваіх надзей.

|| наз. усклада́нне, -я, н. і ускла́дванне, -я, н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

укла́сці¹, -ладу́, -ладзе́ш, -ладзе́; -ладзём, -ладзяце́, -ладу́ць; -ла́ў, -ла́ла; -ладзі́; -ла́дзены; зак.

1. каго (што). Прымусіць легчы, надаць каму-н. ляжачае становішча.

У. ў ложак.

У. спаць.

2. што чым. Пакрыць чым-н. на якой-н. прасторы.

У. дарожку каменнем.

3. што. Палажыць у пэўным парадку.

У. рэйкі.

У. снапы на таку ў адзін рад.

У. валасы (зрабіць прычоску).

4. што ў што. Палажыць, змясціць унутр.

У. пісьмо ў канверт.

У. душу ў што-н. (перан.).

5. што ў што. Змясціць у якое-н. прадпрыемства (сродкі, грошы).

У. капітал у цяжкую прамысловасць.

6. перан., каго (што). Тое, што і забіць (у 1 знач.; разм.).

У. звера на месцы.

|| незак. уклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 1—5 знач.) і укла́дваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. уклада́нне, -я, н. (да 1—5 знач.), укла́дванне, -я, н. і укла́дка, -і, ДМ -дцы, ж. (да 3 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

не́калі ​1, безас. у знач. вык.

Няма калі, бракуе часу. Некалі сумаваць за работай. Барадулін. — Хутчэй, дачушка, а то мне некалі. Васілевіч. — Некалі мне цяпер ні сварыцца, ні мірыцца, — адказала [Волька] непрыязна, суха. — Працы хапае і дома, і ў калгасе... Ваданосаў.

•••

Некалі (няма калі) дыхнуць — надта заняты, перагружаны работай.

не́калі ​2, прысл.

1. Калісьці, даўно; у далёкім мінулым. Кіраваўся Мікола да таго дома, дзе некалі сустракаўся з сакратаром абкома. Новікаў. Гэта быў стары, пашарпаны, некалі пафарбаваны ў бела-блакітны колер маршрутны маленькі аўтобус. Ракітны. Жылі некалі ў адным краі людзі ў згодзе ды ў ладзе. Якімовіч.

2. Калі-небудзь у будучым. Маці расказвае ўсё, што толькі ведае пра горад, у якім і сажа была ўсяго разы са тры; расказвае і ніколі не забудзе абнадзеіць: — Вось і ты некалі вырасцеш і паедзеш у горад. Сачанка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)