Асо́н ’востры кій, якім падганяюць валоў’ (Кароцічы Столінск., вусн. паведамл. Г. А. Цыхуна). З остьнъ > остн > осн з «узноўленым» беглым галосным о паміж c і н. Параўн. таксама асно ’тс’ (Сержп., Земл., 61), осниско (Шн.), асновік вяроўка’ (Арх. ГУ), осён, осны (Маслен.). Гл. асцень і восці.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вужо́ўкі ’неядомыя грыбы’ (Янк. I, Мат. Гом., 219), вужо́ўкі ’тс’ (Арх. ГУ, жыт.), вужа́кі ’тс’ (Інстр. II). Ад вуж, ’гад, змяя’. Мадэль ’жывёліна’ — ’грыб’ указвае на непрыдатнасць да яды або малаўжывальнасць для чалавека. Гл. Аненкаў, 13; Мяркулава, Очерки, 157. Параўн. таксама бел. дыял. мядзведзі ’неядомыя грыбы’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Аўдо́д, аудо́т ’удод’ (Бяльк., Арх. ГУ), оўдо́д ’удод, някемлівы чалавек’ (КСТ), укр. овдод, овдот, рус. смал. авдот, авдотька ’ўдод’; апошняе, на думку Фасмера, 1, 59, народнаэтымалагічнае збліжэнне з уласным імем Авдотья. Ад удод (гл.) з прыстаўным а‑ (о‑) як у аўто́ры (з уто́ры), аўто́к (з уто́к) і г. д.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лясу́н ’жыхар лесу’, ’лясны дух’ (ТСБМ, Гарэц., Яруш.; нараўл., Арх. ГУ; асіп., КЭС). Укр. лісу́н ’лясны дух’, Лісу́н ’бог ваўкоў’. Бел.-укр. ізалекса. Да лес. Аб суфіксе ‑ун гл. Сцяцко (Афікс. наз., 173). Аналагічна, але з іншым вакалізмам суфікса ўтворана чэш. Lesoň (у перыяд чэшскага адраджэння) з лац. Silvanus ’лясны бог’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лянота 1 ’стан вяласці, санлівасці’ (ТСБМ, ТС; слуц., КЭС; Янк. БП), лянота ’паволі’ (ваўк., Сцяшк. Сл.); ст.-рус. лѣнота (XVI ст.), паўн.-рус. ленота́, серб.-харв. ле̏нота. Прасл. lěnota. Да ляны́ (гл.). Аб суфіксе ‑ота гл. Сцяцко, Афікс. наз., 139.
*Лянота, лельч. ленота ’расліна’ (Арх. ГУ). Няясна. Відавочна, да лянота 1 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ува́га ж., в разн. знач. внима́ние ср.;
звярну́ць ~гу на я́касць — обрати́ть внима́ние на ка́чество;
карыста́цца ўва́гай — по́льзоваться внима́нием;
ва́рты ўва́гі — заслу́живающий внима́ния;
◊ быць у цэ́нтры ўва́гі — быть в це́нтре внима́ния;
вы́пусціць (упусці́ць) з-пад ~гі — упусти́ть, вы́пустить из ви́ду;
мець на ўва́зе: — а) име́ть в виду́; б) име́ть на приме́те;
прыня́ць пад ~гу — приня́ть во внима́ние; взять в расчёт;
браць пад ~гу — принима́ть к све́дению, брать на заме́тку;
нуль ~гі — ноль внима́ния;
пакі́нуць без ~гі — оста́вить без внима́ния;
Ува́га! — Внима́ние!
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
перава́га ж.
1. переве́с м., преиму́щество ср., превосхо́дство ср.;
пачуццё ўла́снай ~гі — чу́вство со́бственного превосхо́дства;
2. преоблада́ние ср.;
3. предпочте́ние ср.;
адда́ць ~гу — отда́ть предпочте́ние
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Маня́к 1 ’хлус’ (жытк., Арх. ГУ), рус. калуж. мяньяк, польск. maniak ’тс’. Да мані́ць (гл.). Утворана ад назоўніка мана́ ’хлусня’. Аб суфіксе ‑ʼак гл. Сцяцко, Афікс. наз., 146.
Маня́к 2 ’дурак’ (браг., З нар. сл.). З манья́к ’апанаваны маніяй’, ст.-бел. маньякъ ’шалёны (XV ст.) было запазычана з с.-лац. maniacus (Булыка, Лекс. запазыч., 126).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Перало́гі ’эпілепсія’ (жыт., Арх. ГУ), перэло́га, перэло́гі ’ліхаманка’ (часцей у праклёнах), пераложаны ’хворы на ліхаманку’ (ТС), перэло́гі ’хвароба на жывот у коней і буйной рагатай жывёлы’ (мазыр., З нар. сл.), ’рожа ў свіней’ (стол., ЛА, 1), пэрэло́гі ’хвароба свойскай жывёлы’ (Сл. Брэс.), ’курч, сутарга’ (Нар. лекс.), пералога ’нягоднік’, пераложны ’нядобры; прыпадачны’ (жыт., Арх. ГУ; Мат. Гом.); пераляга́ць: пераляга́е ’шкодзіць’, параўн. у фразе: лішняе, можа, зʼеў, дак яму і пералягло́. Укр. перело́ги ’курчы, сутаргі ў скаціны’; рус. перело́ги ’запор у дзяцей; болі ў жываце (у жывёлаў)’, ’хвароба жывёл, калі перастаюць хадзіць заднія ногі’, ст.-слав. прѣлогъ ’дызентэрыя’. Прасл. *per‑logъ, Да пера- і ляжа́ць (гл.), параўн. даляга́ць ’балець, турбаваць, шкодзіць’ (гл.). Сюды, відаць, каш.-славін. parłąga ’назойлівасць, дакучлівасць’, вытв. parłąžëc są ’надаядаць, прыставаць’, што да *legti (Варбат, Слав. языкозн. IX, 66–67).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Абапну́цца ’акрыцца’ (Шат., Янк. I, Арх. ГУ), ’акрыцца (хусткай), завязаць (фартух)’, абапнуць ’акрыць што-небудзь, чым-небудзь, накінуць што-небудзь на што-небудзь’ (Янк. I), абапінаха ’вялікая хустка’ (ДАБМ) да прасл. *pęti, рьно ’напяць, напінаць’. Бел. абапнуць, магчыма, узнікла пад уплывам літ. apipìnti, apipinù ў тым жа значэнні (літ. pìnti генетычна тоеснае прасл. pęti). Параўн. абпянуцца (Янк.) (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)