Пі́ка 1 ’зброя ў выглядзе дрэўка з вострым металічным наканечнікам, дзіда’ (ТСБМ, Бес., Нас., Шат., Бяльк., віл., Сл. ПЗБ), пікаю ’стралой ляцець (падаць)’ (ТС). З польск. pika (якое з франц. pique ці з ням. Pike ’піка’) альбо з рус. (ст.-рус.) пика ’тс’, якое з ням. ці франц. моў ад швейцарцаў: менавіта яны ўвялі ў XV ст. піку як абавязковую зброю пехацінцаў; з канца XVI ст. у Маскоўскай дзяржаве пачынаюць служыць наёмныя войскі (Адзінцоў, Этимология–1975, 86–90), — абедзьве лексемы з італ. picca ’тс’ (Праабражэнскі, 2, 57; Фасмер, 3, 260). Сюды ж свісл. піка́сты ’з вострымі канцамі’ (Сцяшк. Сл.).
Пі́ка 2 ’твар’ (Нас.). Гл. пы́ка ’тс’.
Пі́ка 3 ’пачак, стос’ (ТС). Відаць, у выніку перастаноўкі складоў з кі́па.
Пі́ка 4 ’масць у картах’, пі́чка ’карта піковай масці’ (Нас.). Гл. пі́кі 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Та́йнік ’агент тайнай паліцыі, сышчык, шпік’ (вілен., Стан.), ’шпіён’ (глыб., Жыв. НС). Семантычная кандэнсацыя словаспалучэння та́йны агент. Сюды, відаць, і та́йнік ’сябар, супольнік, памочнік’ (Ласт.), параўн. польскае wtajemniczony ’ўведзены ў курс справы’. Да тайны 1 (гл.).
Тайні́к 1 ’тайнае сховішча’ (ТСБМ). Запазычанне з рус. тайни́к ’памяшканне, месца, якое служыць таемным прыбежышчам або сховішчам’; у гэтым значэнні ст.-рус. та́иникъ фіксуецца з канца XV ст. (Сразн.).
Тайні́к 2 ’падучая хвароба’ (Касп.). Семантычная кандэнсацыя словаспалучэння та́йная хвароба, дзе семантыка тайны 1 (гл.), хутчэй за ўсё, ’няясны па паходжанні’, г. зн. не маючы знешніх прыкмет; унутраны. Сярод апісаных найбольш прадуктыўных славянскіх семантычных мадэлей эпілепсіі (Усачова, Слав. др., 3, 611–612) матыў ’тайны’ з такім разгалінавым напаўненнем не адзначаны, таму яго трэба лічыць уласна беларускім этналінгвістычным феноменам. Часцей, у прыватнасці ў замовах (жлоб., карм., нараўл., БНТ, Зам.), патайнік, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сігна́л, -у, мн. -ы, -аў, м.
1. Умоўны знак (зрокавы або гукавы) для перадачы на адлегласць якога-н. паведамлення, распараджэння, каманды і пад.
С. дакладнага часу.
С. сірэны.
Прагучаў с. хуткай дапамогі.
2. перан. Тое, што з’яўляецца прычынай, служыць штуршком да якога-н. дзеяння ў адказ.
Сігналам да шырокай дыскусіі паслужыў газетны артыкул.
3. перан. Папярэджанне, паведамленне аб чым-н. непажаданым.
С. з інспекцыі.
4. Імпульс або група імпульсаў электрамагнітнай энергіі.
|| прым. сігна́льны, -ая, -ае (да 1 і 2 знач.).
○
Першая сігнальная сістэма (спец.) — сістэма ўмоўнарэфлекторных сувязей, якія фарміруюцца ў жывёлы і чалавека пры ўздзеянні канкрэтных раздражняльнікаў.
Другая сігнальная сістэма (спец.) — уласцівая чалавеку сістэма ўмоўнарэфлекторных сувязей, якія фарміруюцца пры ўздзеянні моўных сігналаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
працава́ць, -цу́ю, -цу́еш, -цу́е; -цу́й; незак.
1. Займацца якой-н. працай, ажыццяўляць якую-н. дзейнасць.
П. у полі.
Хто працуе, той і мае (прыказка). Хто працуе, таму і шанцуе (прыказка). П. здзельна.
П. над помнікамі старой пісьменнасці (вывучаць іх). П. над сабой (удасканальваць сябе ў чым-н.). П. са слоўнікам.
2. Мець дзен. які-н. занятак, пасаду, служыць.
П. на фабрыцы.
П. у калгасе.
П. бухгалтарам.
3. на каго-што. Абслугоўваць каго-, што-н. сваёй працай.
П. на сябе.
Завод працаваў на абарону.
4. чым. Прыводзіць у дзеянне, кіраваць чым-н.
П. вёсламі.
П. рукамі і нагамі ў вадзе (плысці).
5. Знаходзіцца ў дзеянні, выконваць свае функцыі.
Матор працуе без перабояў.
Сэрца нармальна працуе.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
шлях, -у, М на шляху́, мн. -і́, -о́ў, м.
1. Тое, што і дарога (у 1 знач.).
Шырокі ш.
Ш. у гарах.
Іх шляхі разышліся (перан.: яны рассталіся).
2. Месца, лінія ў прасторы, дзе адбываецца рух, перамяшчэнне.
Паветраны ш.
Чыгуначны ш.
Шляхі зносін.
3. Падарожжа, перамяшчэнне куды-н.
Небяспечны ш.
Ш. праз балота.
4. Напрамак, маршрут.
Збіцца са шляху.
Правільны ш. развіцця.
Кружным шляхам.
5. перан. Напрамак дзейнасці, развіцця чаго-н., спосаб дзеяння.
Накіраваць на правільны ш.
Мірным шляхам.
○
Дыхальныя шляхі — орган у выглядзе каналаў, якія забяспечваюць жыццядзейнасць арганізма.
◊
Апошні шлях — пра пахаванне каго-н.
Быць на шляху да чаго-н. — набліжацца да чаго-н.
Жыццёвы шлях — жыццё.
Стаяць на шляху чыім або ў каго — служыць перашкодай каму-н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ве́ра ж., в разн. знач. ве́ра; (исповедание веры — ещё) вероиспове́дание;
в. ў перамо́гу — ве́ра в побе́ду;
в. ў свае́ сі́лы — ве́ра в свои́ си́лы;
в. ў Бо́га — ве́ра в Бо́га;
◊ служы́ць ве́рай і пра́ўдай — уст. служи́ть ве́рой и пра́вдой;
не дава́ць ве́ры — (каму, чаму) не ве́рить (кому, чему);
вача́м ве́ры не дава́ць — глаза́м свои́м не ве́рить;
даць ве́ры — пове́рить;
ме́ра і в. — как в апте́ке
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ме́рны, ‑ая, ‑ае.
1. Рытмічны, роўны. Каля крамы мясцовага сельпо ходзіць начны вартаўнік, паглядае на вокны, што свецяцца ў познюю пару, ды прыслух[оў]ваецца да мернага пастуквання паравіка. Шахавец. Сцёпка трохі падумаў. Ні да чаго пэўнага не дадумаўшыся, выйшаў на вуліцу і мерным крокам, як чалавек сталы, пайшоў у бок Андрэевай хаты. Колас.
2. Які служыць для вымярэння чаго‑н. Мерны ланцуг. Мерная рэйка.
3. Разм. Сярэдні па сіле, памерах. Юнак той — прапаршчык Дзяжа. У росце мерны, цёмна-русы. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
падо́нкі, ‑аў; адз. падонак, ‑нка, м.
1. адз. няма. Рэшткі вадкасці з асадкамі на дне пасудзіны.
2. перан. Дэкласаваныя, разбэшчаныя, злачынныя элементы грамадства. [Завербаваныя] былі выпадковыя людзі, розныя падонкі, якія трапілі ў рады Чырвонай Арміі, ратуючыся ад суда і следства, ім было ўсё роўна, каму служыць, абы толькі не сядзець за калючым дротам і не галадаць... Машара. Рэакцыя Іры была зусім нечаканая. Яна паглядзела на брата зняважліва і на поўны голас, пры маці, сказала: — Падонак ты! Што ты разумееш? Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пажы́ва, ‑ы, ж.
1. Ежа, корм; тое, чым жывіцца арганізм. Пажыва для раслін. Пажыва для рыб. □ Прыйшла вясна. Яна адчувалася ўсюды: нават вераб’і і тыя аджылі і весела скакалі на чорных вуліцах, шукаючы сабе пажывы. Чарнышэвіч.
2. Здабыча, нажыва. Асабліва ўдала Лукаш умеў паляваць на каўбасы або сыры. Агледзеўшы пажыву, ён.. адломліваў кавалак як пад’есці і ўцякаў. Лобан.
3. перан. Тое, што дае матэрыял, служыць крыніцай для думак, размоў і пад. Духоўная пажыва. Пажыва для плётак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыпра́ва, ‑ы, ж.
Тое, што дадаецца ў страву для паляпшэння яе смаку, паху. Цыбуля, перчык, ліст бабкоў Ды сальца некалькі брускоў, Мука і квас — і ўся прыправа. Колас. [Вера] разам з дзедам-рыбаловам і яшчэ двума студэнтамі пайшла ў вёску па чыгун і розную прыправу для юшкі. Асіпенка. // перан. Разм. Тое, што суправаджае што‑н., служыць дадаткам да чаго‑н. Да суровай праўды амаль заўсёды дадаецца ў .. [пісьменніка] прыправа з чулліва-ўзнёслых учынкаў героя, а таксама напеўнай мовы. Кучар.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)