крыні́ца ж.

1. ключ м., родни́к м., исто́чник м.;

2. в др. знач. исто́чник м.;

к. дабрабы́ту — исто́чник благосостоя́ния;

літарату́рныя ~цы — литерату́рные исто́чники;

гэ́тыя зве́сткі з надзе́йных ~ц — э́ти све́дения из надёжных исто́чников;

◊ жыва́я к. — живо́й исто́чник;

біць ~цай — бить ключо́м

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

подбира́ть несов.

1. падбіра́ць; (собирать) збіра́ць; (поднимать) падыма́ць, падніма́ць;

подбира́ть бро́шенное падбіра́ць кі́нутае;

подбира́ть коло́сья падбіра́ць (збіра́ць) каласы́;

подбира́ть рассы́панные по́ полу де́ньги падбіра́ць (збіра́ць, падыма́ць, падніма́ць) рассы́паныя па падло́зе гро́шы;

2. (подворачивать) падгіна́ць, падбіра́ць, падыма́ць, падніма́ць; (ноги) падку́рчваць;

подбира́ть подо́л падбіра́ць (падыма́ць, падніма́ць) падо́л;

3. (отбирать, находить подходящее) падбіра́ць;

подбира́ть люде́й в аппара́т падбіра́ць людзе́й у апара́т;

подбира́ть моти́в на роя́ле падбіра́ць маты́ў на рая́лі;

подбира́ть под цвет падбіра́ць пад ко́лер;

подбира́ть ключ падбіра́ць ключ;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

замкну́ць, ‑ну, ‑неш, ‑не; ‑нём, ‑няце; зак., каго-што.

1. Зачыніць на замок, на ключ. Замкнуць дзверы. Замкнуць хату. □ Скуратовіч замкнуў клець і пайшоў у дом. Чорны.

2. Зачыніць на замок каго‑, што‑н. у якім‑н. памяшканні, сховішчы. Арыштаваных .. замкнулі ў хаце Камісаравай, якая жыла крыху па водшыбе ад вёскі. Брыль. [Паходня] склаў паперы, замкнуў іх у жалезную скрынку, што стаяла ля стала ў куце. Хадкевіч.

3. Злучыць канцы, крайнія часткі чаго‑н. Замкнуць электрычны ланцуг. Замкнуць правады. Замкнуць кола акружэння.

4. Ахапіць, акружыць з усіх бакоў. На плошчы дзяўчаты замкнулі Натальку ў свой жывы, вясёлы, рознакаляровы круг, так што толькі адна стракатая касынка і відна была з гэтага круга. Кулакоўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шыфр, ‑у, м.

1. Сістэма ўмоўных знакаў для тайнага пісьма, якое чытаецца з дапамогай ключа. Кастусь быў старшым радыстам: усе сакрэтныя шыфры знаходзіліся ў яго. Ваданосаў. Урэшце прыйшоў [вучоны] на навуковы сход і з гордасцю сказаў: — Я знайшоў ключ да шыфру! Я дабіўся свайго — прачытаў тайнапіс! Дубоўка. // Умоўнае абазначэнне або замена слоў і пад. чым‑н. Думалі, што.. [Луцкевіч] не ведае шыфру перастуквання. Машара.

2. Умоўны знак або знакі на кнігах, рукапісах. падшыўках і пад., якія прымяняюцца пры іх захаванні ў бібліятэцы, архіве і ўказваюць дакладнае месцазнаходжанне. // Умоўнае абазначэнне якога‑н. сакрэтнага дакумента, сакрэтнай работы. Шыфр наверсе стаяў адзін, а работа была розная — для розных цэхаў і гаспадарак. Скрыган.

[Фр. chiffre.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Ланцу́г 1, ланцу́х, ланцу́к, лынцю́г, ланьцу́г ’жалезны ланцуг’ (Нас., Гарэц., Грыг., Мядзв., Касп., Бяльк., Сцяшк., Шат.; кам., Выг.; паўд.-усх., рагач., КЭС, Сл. паўн.-зах.), ланцужок, ланцу́жык ’ланцужок да гадзінніка, медальёна’ (Нас., Гарэц., Касп., Сцяшк.). Ст.-бел. ланцухъ, лонцухъ, ланцугъ, ланчухъ, ленцухъ (XV ст.) (вытворныя: ланцужокъ, ланцужно, ланцужный, ланцуговый, ланцушокъ, поланцужное) былі запазычаны са ст.-польск. łańcuch (łancuch, lancuch, lańcuch) < с.-в.-ням. *lannzug, якое з lanne ’ланцуг’ і zuc, zuges ’працяг; тое, што цягнецца’ (Брукнер, 306; Слаўскі, 4, 462; Кюнэ, Poln., 73; Булыка, Лекс. запазыч., 101). У сучаснай беларускай мове лексема набыла наступныя значэнні: ’назва прыстасаванняў, прылад, фізічных з’яў’, ’рад гор’, ’лінія стралкоў’ (Крукоўскі, Уплыў, 151). Сюды ж шальч. ланцу́х ’ключ птушак у палёце’ < літ. lenciū̃gas ’тс’ (Грынавецкене, Сл. паўн.-зах., 2, 617), а таксама ланцу́г, ланцужо́к, ланьцу́х, ланьцушо́к ’пляцёнка пражы, аснова, заплеценая ў петлі пасля таго, як яе знялі са снавальніцы ці сцяны’ (Уладз.; трак., вільн., Сл. паўн.-зах.), ланцу́жка ’дзявочы танец, які складаецца з кругападобных фігур’ і ланцу́жнік ’злачынец, закаваны ў ланцуг’, ’злодзей’ (Шат.).

Ланцу́г 2 ’страўнік’ (?) (Герд, Беларус. ізал., 32). Да ланту́х (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

замкну́цца, ‑нуся, ‑нешся, ‑нецца; зак.

1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Зачыніцца, зашчоўкнуцца (пра замок). Замок замкнуўся.

2. Зачыніцца (на замок, на ключ) у якім‑н. памяшканні. Прыехаў .. [Ясь] у свой палац, замкнуўся ў пакоі і заплакаў. А. Александровіч.

3. у што, у чым і без дап. Адасобіцца, адмежавацца ад навакольнага свету; абмежаваць сваю дзейнасць, інтарэсы пэўнымі рамкамі. Тэхнікум даў Ціхану Піменавічу спецыяльнасць, якой ён аддаваўся ўсімі сіламі, але ў якой аднак жа не замкнуўся. Чорны. Пра бацьку Мацея Гусака Трахіма гаварылі мала — ён нікуды не ходзіць, замкнуўся. Пестрак.

4. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Злучыцца канцамі; самкнуцца. Ланцуг электраправодкі замкнуўся. □ Варожае кола навокал раёна ўжо сцягвалася, звужалася і неўзабаве гатова было замкнуцца. Чорны.

•••

Замкнуцца ў сабе — стаць нелюдзімым, адасобіцца ад іншых.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

замо́к, ‑мка, м.

1. Прыстасаванне для запірання на ключ чаго‑н. (дзвярэй, чамаданаў і пад.). Дзвярны замок. Вісячы замок. Унутраны замок. // Засцежка на бранзалеце, ланцужку і пад. // Разм. Від засцежкі ў адзенні. Замок-маланка.

2. Спец. Дэталь у некаторых відах агнястрэльнай зброі, пры дапамозе якой робіцца выстрал. Замок гарматы. □ [Дубінін] з кулямётам пачаў адпаўзаць .., а калі выбіўся з сілы, кулямёт укінуў у варонку ад бомбы, а замок узяў з сабою. Гурскі.

3. Спосаб злучэння частак драўляных канструкцый. Рубіць вугал у замок.

4. У архітэктуры — цэнтральны камень аркі, скляпення.

•••

За сямю (дзесяццю) замкамі — старанна схаваны, надзейна ахоўваецца.

Пад замком (на замку) — замкнуты. Сельмаг цэлы дзень на замку, бо прадаўшчыца таксама пайшла за жняяркай. Брыль.

Сядзець пад замком гл. сядзець.

Трымаць пад замком гл. трымаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сверну́ть сов.

1. (скатать) скруці́ць, мног. паскру́чваць;

2. (завернуть с краёв) згарну́ць, мног. пазго́ртваць;

3. перен. (сузить, ограничить деятельность) згарну́ць, мног. пазго́ртваць; (сократить) скараці́ць;

4. воен. (перестроить в глубину) перастро́іць, перашыхтава́ць;

сверну́ть фронт в коло́нну перастро́іць (перашыхтава́ць) фронт у кало́ну;

5. (повернуть в сторону, придать другое направление) звярну́ць, завярну́ць, збо́чыць;

сверну́ть с доро́ги в лес звярну́ць (завярну́ць, збо́чыць) з даро́гі ў лес;

6. перен. (переменить тему разговора) звярну́ць;

7. (свихнуть) разг. звярну́ць, звіхну́ць;

8. (сбить на сторону) звярну́ць, мног. пазваро́чваць, збіць, мног. пазбіва́ць;

9. (одолеть — о болезни) прост. скруці́ць;

10. (вертя, испортить) разг. скруці́ць, мног. паскру́чваць;

сверну́ть ключ скруці́ць ключ;

сверну́ть го́лову (ше́ю) скруці́ць галаву́ (шы́ю); см. свёртывать;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

скруці́ць сов.

1. (изготовить кручением) свить, скрути́ть;

с. вяро́ўку — свить (скрути́ть) верёвку;

2. (сложить трубкой) ската́ть, сверну́ть; скрути́ть;

с. чарцёж у тру́бку — ската́ть (сверну́ть) чертёж в тру́бку;

с. цыга́рку — скрути́ть (сверну́ть) цига́рку;

3. свинти́ть, отвинти́ть;

с. га́йку — свинти́ть га́йку; (сматывая, навить на что-л.) смота́ть;

с. ву́ду — смота́ть у́дочку; (вертя, испортить) сверну́ть, сверте́ть;

с. ключ — сверну́ть (сверте́ть) ключ;

6. (связать) скрути́ть;

яму́ ~ці́лі ру́кі — ему́ скрути́ли ру́ки;

7. (свести судорогами) скорёжить, ско́рчить;

пад ве́чар яго́ зусі́м ~ці́ла — безл. к ве́черу его́ совсе́м скорёжило (ско́рчило);

8. разг. зажи́лить;

с. гро́шы — зажи́лить де́ньги;

9. (удалив сердцевину, изготовить) сде́лать;

с. ду́дку — сде́лать ду́дку;

10. разг. сплутова́ть, смоше́нничать;

◊ с. галаву́ (шы́ю) — слома́ть го́лову (ше́ю);

с. у барано́ў рог — скрути́ть в бара́ний рог;

с. чо́рту ро́гі — слома́ть чёрту рога́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

раскруці́ць, ‑кручу, ‑круціш, ‑круціць; зак., што.

1. Развіць (што‑н. звітае, туга скручанае). Тады ..[хлапчукі] узялі палку і з яе дапамогай сяк-так раскруцілі дрот. Ваданосаў.

2. Разгарнуць, разраўняць (што‑н. скручанае). Раскруціць вуду. □ [Віктар] разняў трубку і выцягнуў адтуль пергаментны скрутак. — Дрэнна скручваецца пергамент. Але як скруціцца, то і не раскруціш. Караткевіч.

3. Разгарнуць, зняць (што‑н. наматанае, накручанае). Міхась і праўда, шукаючы ў кішэнях ключа ад машыны, намацаў невялікі тугі скрутак. Раскруціў паперу — грошы. Б. Стральцоў. Кастусь Серада, зняўшы шапку, сеў на табурэтку, расшпіліў ватоўку, раскруціў з шыі шалік. Шахавец. // Вызваліць ад таго, чым закручаны, укручаны хто‑, што‑н. Вера раскруціла .. [дзіця] і, узяўшы на рукі, пайшла на прыём. Дамашэвіч.

4. Прымусіць круціцца з узрастаючай хуткасцю. Раскруціў паступова ЛАЗ цяжкія калёсы, І паціснуў руку свайму вучню настаўнік. Нядзведскі. Раскруціў пугу-канаплянку і ляснуў ёю на ўсю сілу. Сабаленка.

5. Пашырыць у дыяметры. Раскруціць дзірку.

6. Расшрубаваць, расківаць. [Сяргей:] — Трэба дастаць ключ і на пад’ёме раскруціць рэйкі. Федасеенка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)