са́ма, часц.
1. Ужыв. ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені.
С. менш прапушчана ўрокаў у першым паўгоддзі.
2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго-н., якога-н. дзеяння.
С. што пачыналі касьбу.
3. У канструкцыях са знач.: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер.
С. раслі грыбы.
С. пайсці за горад на прагулку.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
сама́
1. мест. опред., ж. сама́; см. сам 1;
2. в знач. сущ., уст. (хозяйка) сама́;
с. прые́хала — сама́ прие́хала;
◊ паглядзі́, сава́, яка́я с. — погов. погляди́, кума́, какова́ сама́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
сама́
1. мест., см. сам 1;
2. сущ. (хозяйка) уст. сама́, -мо́й ж.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
са́ма, часціца.
1. Ужываецца ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені. Як ні разважала [Хадоська], усё выходзіла: сама лепш, пэўна, тут, у Юравічах, астацца. Мележ. [Засуліч:] — Я зараз кончу сваю ролю. Ну, можа, якіх сама больш дзесяць хвілін. Зарэцкі. [Сусед] заўсёды, чытаў нешта такое старое-старое: кніга, што ляжала перад ім, сама меней мела гадоў сто. Дамашэвіч.
2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго‑н., якога‑н. дзеяння. Прыцемак сама што пачынаў ахінаць горад. Васілёнак. Цяпер.. [зайцы] маладыя, сама пачынаюць гарцаваць надвячоркамі. Кулакоўскі. // У канструкцыях, якія паказваюць, што толькі пачатае дзеянне сутыкнулася з сустрэчным. Сама што я заснуў, а мяне пабудзілі. □ Але сама што.. [Магдалена] намерылася стаць пры печы за гаспадыню, як адчыніліся з сянец дзверы. Чорны.
3. У канструкцыях са значэннем: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер. Над полем узлятае чародка шпакоў. Яны цяпер сама жыруюць. Навуменка. Цёплая майская ноч п’яніла галовы духмяным пахам квецені — сама што цвілі сады. С. Александровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
са́ма часц
1. (у спалуч. з прысл, прым для абазн. найвыш. ст):
са́ма лепш am bésten;
са́мы ле́пшы der béste;
2. (у спалуч. з дзеясловам абазначае пачатак дзеяння):
са́ма што я засну́ў, а мяне́ ра́птам разбудзі́лі kaum war ich éingeschlafen, da wurde ich plötzlich gewéckt;
3. (у канструкцыях са значэннем «якраз», «менавіта»):
са́мы раз geráde zur réchten Zeit (своечасова); geráde pássend (як па мерцы);
гэ́ты касцю́м яму́ са́мы раз разм díeser Ánzug sitzt [passt] ihm wie ángegossen
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
сама...
Першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае:
1) накіраванасць дзеяння (названага ў другой частцы) на самога сябе, напр.: самазабеспячэнне, самакантроль, самаабман;
2) здзяйсненне чаго-н. без дапамогі збоку, адвольна, аўтаматычна, напр.: самаразбурэнне, саманаладка, самаразрадны.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
сам, сама́ займ:
ён [яна́] прыйшо́ў [прыйшла́] сам(а́) er [sie] ist selbst gekómmen; er [sie] ist von selbst gekómmen (без запрашэння);
сам па сабе́ ён нядрэ́нны (чалаве́к) an und für sich ist er kein schléchter Mensch
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
сама...,
Першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае: 1) накіраванасць дзеяння (названага ў другой частцы) на самога сябе, напрыклад: самаадукацыя, самааналіз, самакантроль; 2) здзяйсненне, працяканне дзеяння; а) само сабой, адвольна, без пабочнай дапамогі, напрыклад: самазагаранне, самаразбурэнне, самазараджэнне; б) аўтаматычна або механічна, напрыклад: самадзелка, самазарадны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Не са́ма то (ni sáma to) ’не надта добра’ (Варл.). Да са́мы (гл.) у градацыйным значэнні.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
аржаны́ ржано́й;
◊ ~на́я ка́ша сама́ сябе́ хва́ліць — посл. ржана́я ка́ша сама́ себя́ хва́лит
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)