са́ма

часціца

Крыніцы: krapivabr2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

са́ма, часц.

1. Ужыв. ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені.

С. менш прапушчана ўрокаў у першым паўгоддзі.

2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго-н., якога-н. дзеяння.

С. што пачыналі касьбу.

3. У канструкцыях са знач.: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер.

С. раслі грыбы.

С. пайсці за горад на прагулку.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

сама́

1. мест. опред., ж. сама́; см. сам 1;

2. в знач. сущ., уст. (хозяйка) сама́;

с. прые́хала — сама́ прие́хала;

◊ паглядзі́, сава́, яка́я с. — погов. погляди́, кума́, какова́ сама́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

сама́

1. мест., см. сам​ 1;

2. сущ. (хозяйка) уст. сама́, -мо́й ж.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Сама

т. 14, с. 122

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

са́ма, часціца.

1. Ужываецца ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені. Як ні разважала [Хадоська], усё выходзіла: сама лепш, пэўна, тут, у Юравічах, астацца. Мележ. [Засуліч:] — Я зараз кончу сваю ролю. Ну, можа, якіх сама больш дзесяць хвілін. Зарэцкі. [Сусед] заўсёды, чытаў нешта такое старое-старое: кніга, што ляжала перад ім, сама меней мела гадоў сто. Дамашэвіч.

2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго‑н., якога‑н. дзеяння. Прыцемак сама што пачынаў ахінаць горад. Васілёнак. Цяпер.. [зайцы] маладыя, сама пачынаюць гарцаваць надвячоркамі. Кулакоўскі. // У канструкцыях, якія паказваюць, што толькі пачатае дзеянне сутыкнулася з сустрэчным. Сама што я заснуў, а мяне пабудзілі. □ Але сама што.. [Магдалена] намерылася стаць пры печы за гаспадыню, як адчыніліся з сянец дзверы. Чорны.

3. У канструкцыях са значэннем: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер. Над полем узлятае чародка шпакоў. Яны цяпер сама жыруюць. Навуменка. Цёплая майская ноч п’яніла галовы духмяным пахам квецені — сама што цвілі сады. С. Александровіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Сама (славянскі кн.) 9/338

Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)

Сама (гістар.) 9/572, 574; 11/267, 279

Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)

са́ма часц.

1. (у спалуч.. з прысл., прым. для абазн. найвыш. ст.):

са́ма лепш am bésten;

са́мы ле́пшы der béste;

2. (у спалуч.. з дзеясловам абазначае пачатак дзеяння):

са́ма што я засну́ў, а мяне́ ра́птам разбудзі́лі kaum war ich éingeschlafen, da wurde ich plötzlich gewéckt;

3. (у канструкцыях са значэннем «якраз», «менавіта»):

са́мы раз geráde zur réchten Zeit (своечасова); geráde pássend (як па мерцы);

гэ́ты касцю́м яму́ са́мы раз разм. díeser Ánzug sitzt [passt] ihm wie ángegossen

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

сама...

Першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае:

1) накіраванасць дзеяння (названага ў другой частцы) на самога сябе, напр.: самазабеспячэнне, самакантроль, самаабман;

2) здзяйсненне чаго-н. без дапамогі збоку, адвольна, аўтаматычна, напр.: самаразбурэнне, саманаладка, самаразрадны.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)