кане́ц

назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз. мн.
Н. кане́ц канцы́
Р. канца́ канцо́ў
Д. канцу́ канца́м
В. кане́ц канцы́
Т. канцо́м канца́мі
М. канцы́ канца́х

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, piskunou2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023)

кане́ц, -нца́, мн. -нцы́, -нцо́ў, м.

1. Мяжа, край, апошняя кропка працягласці ў прасторы чаго-н., а таксама прылягаючая да іх частка.

К. дарогі.

К. горада.

К. часопіса.

2. Апошні момант чаго-н., што мае працягласць у часе, а таксама час, звязаны з гэтым момантам.

К. вясны.

3. Адрэзак шляху пэўнай працягласці; адлегласць паміж двума пунктамі (разм.).

Такі к. прайшлі пехатой!

4. Вяроўка, канат для прычалу суднаў (спец.).

Швартовы к.

5. перан. Смерць, гібель (разм.).

6. толькі мн. Астаткі нітак асновы, якія не могуць быць датканы і адразаюцца ад палатна (спец.).

◊

Адзін канец (разм.) — усё роўна, няхай будзе так.

Без канца (разм.) — вельмі доўга, вельмі многа, бесперапынна.

Да канца — канчаткова, поўнасцю.

Звесці канцы з канцамі (разм.) — з цяжкасцю задаволіць жыццёвыя патрэбы, ледзь укласціся ў суму даходу, заработку.

З усіх канцоў — адусюль, з розных бакоў.

Канца (канца-краю) не відаць (няма) (разм.) — пра тое, чаго вельмі многа, што цягнецца доўга.

Канцы з канцамі не сходзяцца (разм.) —

1) няма ўзгодненасці, адпаведнасці паміж рознымі часткамі, бакамі чаго-н.;

2) у каго не хапае чаго-н. на ўвесь вызначаны перыяд.

Канцы ў ваду (разм.) — ніякіх слядоў (злачынства, правіннасці) не засталося.

На благі канец — пры найгоршых абставінах, у горшым выпадку.

Пад канец — пры заканчэнні.

У два канцы — туды і назад (ехаць, ісці і пад.).

|| памянш. ко́нчык, -а, мн. -і, -аў, м. (да 1 і 6 знач.).

К. ніткі.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

кане́ц, -нца́ м.

1. в разн. знач. коне́ц;

к. па́лкі — коне́ц па́лки;

к. даро́гі — коне́ц доро́ги;

к. го́да — коне́ц го́да;

жыццё яго́ набліжа́ецца да канца́ — жизнь его́ бли́зится к концу́;

шварто́вы к. — мор. шварто́вый коне́ц;

2. чаще мн., перен., разг. коне́ц, смерть ж.;

тут яму́ і канцы́ прыйшлі́ — тут ему́ и коне́ц пришёл;

◊ к.! — ко́нчено;

аддава́ць канцы́ — отдава́ть концы́;

знайсці́ к. — найти́ коне́ц;

адзі́н к. — оди́н коне́ц;

сысці́ на пусты́ к. — дойти́ до ру́чки;

канца́-ме́ры няма́ — конца́-кра́ю (конца́-кра́я) нет;

без канца́ — без конца́; до бесконе́чности;

да канца́ — до конца́;

дайсці́ да канца́ — дойти́ до конца́ (до то́чки);

і к. — и коне́ц, и де́ло с концо́м;

у або́два канцы́ — в о́ба конца́;

хава́ць канцы́ — пря́тать концы́;

канцы́ ў ваду́ — концы́ в во́ду;

з канца́ ў к. — из конца́ в коне́ц;

з усі́х канцо́ў — со всех концо́в;

канца́-кра́ю няма́ — конца́-кра́ю нет;

на благі́ к. — на худо́й коне́ц;

палажы́ць к. — (чаму) положи́ть коне́ц (чему);

не з таго́ канца́ пачына́ць — не с того́ конца́ начина́ть;

па́лка з двума́ канца́мі — па́лка о двух конца́х;

стая́ць да канца́ — стоя́ть до конца́;

зве́сці канцы́ з канца́мі — свести́ концы́ с конца́ми;

да канца́ дзён (сваі́х) — до конца́ дней (свои́х);

канцы́ з канца́мі не схо́дзяцца — концы́ с конца́ми не схо́дятся;

к. — спра́ве вяне́ц — погов. коне́ц — де́лу вене́ц

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

кане́ц, ‑нца, м.

1. Мяжа, край, апошняя кропка працягласці ў прасторы чаго‑н., а таксама прылягаючая да іх частка; проціл. пачатак. Канец палкі. Канец вёскі. □ Зазер’е — сяло вялікае. Адзін канец яго ўпіраецца ў возера, а другі хаваецца ў лесе. Ваданосаў. Адам рэзаў у хлеўчуку дровы. Прывітаўшыся, Мікола падхапіў другі канец лучковай пілы і моўчкі пачаў дапамагаць. Якімовіч.

2. Апошні момант чаго‑н., што мае працягласць у часе, а таксама час, звязаны з гэтым момантам. Канец дня. Канец года. □ Быў канец верасня, і маладыя бярозкі на ўзлессі стаялі ў залатым убранні. Шамякін. [Рыгорку] было вельмі сорамна, ён ледзь дасядзеў да канца заняткаў. Колас. // Завяршэнне, заканчэнне (справы, дзеяння і пад.). Маці патроху тлумачыла Юльцы велізарную кнігу жыцця — гэту мудрую рэч, якую чытаеш-чытаеш і ніколі да канца не даходзіш. Бядуля.

3. Разм. Смерць, гібель. Жарабец мог з маху ўдарыць сані аб сасну ці аб валун, тады дзяўчыне — канец! Карпюк. Хадзілі чуткі, што скора прыйдзе свабода і буржуям будзе канец. Лынькоў.

4. Вяроўка, канат, якія служаць для прычалу суднаў. — Гэй, на беразе! — данёсся хрыплаваты голас з мора. — Прымайце канец! Самуйлёнак.

5. толькі мн. (канцы́, ‑оў). Спец. Астатні нітак асновы, якія не могуць быць датканы і адразаюцца ад палатна.

•••

Аддаць канцы гл. аддаць.

Адзін канец — усё роўна, няхай будзе так.

Без канца — вельмі доўга, вельмі многа, бесперапынна.

Да канца — цалкам, поўнасцю.

Да канца дзён (сваіх) — да самай смерці.

Звесці канцы з канцамі гл. звесці.

Знайсці канец (канцы) гл. знайсці.

З усіх канцоў — адусюль, з розных напрамкаў (сысціся, з’ехацца і пад.).

Канца (канца-краю) не відаць (няма) гл. відаць.

Канца-меры няма гл. няма.

Канцы з канцамі не сходзяцца — а) няма ўзгодненасці, адпаведнасці паміж рознымі часткамі, старанамі чаго‑н.; б) у каго не хапае каму‑н. чаго‑н. на ўвесь вызначаны перыяд.

Канцы прыйшлі каму — наступіла смерць.

Канцы ў ваду — ніякіх слядоў (злачынства, правіннасці) не засталося.

На благі канец — пра бязвыхаднае, цяжкае становішча.

Не з таго канца — не так, як патрэбна (рабіць, пачынаць што‑н.).

Падбіць канцы гл. падбіць.

Пад канец — пры заканчэнні.

Палка з двума канцамі гл. палка.

У два канцы — туды і назад (ехаць, ісці і пад.).

Хаваць канцы гл. хаваць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

кане́ц м

1. (заканчэнне чаго-н) Énde n -s, -n, Schluss m -es, Schlüsse, Ábschluss m, Finále n -s, - i Fináls (спарт);

у канцы́ го́да gégen Jáhresende;

у канцы́ ве́расня Énde Septémber;

даве́сці да канца́ zu Ende bríngen* [führen];

кане́ц працо́ўнага дня Féierabend m -(e)s, -e, Árbeitsschluss m;

кане́ц спра́вы Áusgang éiner Sáche;

2. (у рэчаў) Énde n; Spítze f -, -n (востры):

тупы́ кане́ц stúmpfes Énde;

3. разм (шлях, адлегласць) Énde n, Strécke f -, -n;

біле́т у або́два канцы́ Rückfahrkarte f -, -n;

4. (смерць) Énde n, Tod m -es;

на благі́ кане́ц schlímmstenfalls;

пад кане́ц zum Schluss, zulétzt;

без канца́ óhneÉnde, éndlos, únendlich;

◊ зве́сці канцы́ з канца́мі von der Hand in den Mund lében;

па́лка з двума́ канца́мі ein zwéischneidiges Schwert;

з канца́ ў кане́ц vom éinen Énde zum ánder(e)n;

канцо́ў не знайсці́ es ist nichts zu ermítteln;

хава́ць канцы́ die Spúren verwíschen

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Кане́ц ’мяжа, ускраіна, край (вёскі, вуліцы, поля і г. д.)’, ’заканчэнне’, ’палавіна хаты’, ’фасад’, ’апошні момант чаго-небудзь’, ’смерць, гібель’, канцы́ ’астаткі нітак асновы’, ’нізка (грыбоў)’ (ТСБМ, Яруш., Яшк., Сцяшк., Бяльк., Сержп. Прымхі, Сержп. Грам.; валож., Жыв. сл.; Ян., Сл. паўн.-зах.). Укр. кінець, рус. конец, польск. koniec, н.-луж. kóńc, в.-луж. kónc, чэш. konec, славац. koniec, славен. kónec, серб.-харв. ко́нац, кона̏ц, макед. конец, балг. конец, конч, ст.-слав. коньць. Прасл. konьць ’канец, пачатак’, ’апошняя кропка’ < konъ (гл. Трубачоў, 11, 5–6; 10, 195–196). Роднасныя і.-е. адпаведнікі: лат. at‑kan ’зноў’, ст.-інд. kanī́nas ’малады’, kanyā́ ’цнатлівая’, с.-ірд. cinim ’узнікаю, находжу’, ст.-грэч. καινός ’новы’ (агляд літ-ры гл. Фасмер, 2, 310; Слаўскі, 2, 418–419).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

кане́ц Край вёскі, вуліцы, поля (Слаўг.).

□ Фарны Канец Гродз. (Лемц. Айк.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

канец, заканчэнне, сканчэнне, завяршэнне, канцоўка; сход (абл.); фінал (кніжн.); закругленне (перан.)

Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)

каю́к

‘канец, пагібель’

назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, нескланяльны

адз. мн.
Н. каю́к каю́к
Р. каю́к каю́к
Д. каю́к каю́к
В. каю́к каю́к
Т. каю́к каю́к
М. каю́к каю́к

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, sbm2012, tsblm1996.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023)

ко́нчык, -а, мн. -і, -аў, м.

1. гл. канец.

2. Пра востры ці звужаны канец чаго-н.

К. іголкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)