канец, ‑нца, м.
1. Мяжа, край, апошняя кропка працягласці ў прасторы чаго‑н., а таксама прылягаючая да іх частка; проціл. пачатак. Канец палкі. Канец вёскі. ▪ Зазер’е — сяло вялікае. Адзін канец яго ўпіраецца ў возера, а другі хаваецца ў лесе. Ваданосаў. Адам рэзаў у хлеўчуку дровы. Прывітаўшыся, Мікола падхапіў другі канец лучковай пілы і моўчкі пачаў дапамагаць. Якімовіч.
2. Апошні момант чаго‑н., што мае працягласць у часе, а таксама час, звязаны з гэтым момантам. Канец дня. Канец года. ▪ Быў канец верасня, і маладыя бярозкі на ўзлессі стаялі ў залатым убранні. Шамякін. [Рыгорку] было вельмі сорамна, ён ледзь дасядзеў да канца заняткаў. Колас. // Завяршэнне, заканчэнне (справы, дзеяння і пад.). Маці патроху тлумачыла Юльцы велізарную кнігу жыцця — гэту мудрую рэч, якую чытаеш-чытаеш і ніколі да канца не даходзіш. Бядуля.
3. Разм. Смерць, гібель. Жарабец мог з маху ўдарыць сані аб сасну ці аб валун, тады дзяўчыне — канец! Карпюк. Хадзілі чуткі, што скора прыйдзе свабода і буржуям будзе канец. Лынькоў.
4. Вяроўка, канат, якія служаць для прычалу суднаў. — Гэй, на беразе! — данёсся хрыплаваты голас з мора. — Прымайце канец! Самуйлёнак.
5. толькі мн. (канцы, ‑оў). Спец. Астатні нітак асновы, якія не могуць быць датканы і адразаюцца ад палатна.
•••
Аддаць канцы гл. аддаць.
Адзін канец — усё роўна, няхай будзе так.
Без канца — вельмі доўга, вельмі многа, бесперапынна.
Да канца — цалкам, поўнасцю.
Да канца дзён (сваіх) — да самай смерці.
Звесці канцы з канцамі гл. звесці.
Знайсці канец (канцы) гл. знайсці.
З усіх канцоў — адусюль, з розных напрамкаў (сысціся, з’ехацца і пад.).
Канца (канца-краю) не відаць (няма) гл. відаць.
Канца-меры няма гл. няма.
Канцы з канцамі не сходзяцца — а) няма ўзгодненасці, адпаведнасці паміж рознымі часткамі, старанамі чаго‑н.; б) у каго не хапае каму‑н. чаго‑н. на ўвесь вызначаны перыяд.
Канцы прыйшлі каму — наступіла смерць.
Канцы ў ваду — ніякіх слядоў (злачынства, правіннасці) не засталося.
На благі канец — пра бязвыхаднае, цяжкае становішча.
Не з таго канца — не так, як патрэбна (рабіць, пачынаць што‑н.).
Падбіць канцы гл. падбіць.
Пад канец — пры заканчэнні.
Палка з двума канцамі гл. палка.
У два канцы — туды і назад (ехаць, ісці і пад.).
Хаваць канцы гл. хаваць.