дзед², -а, М дзе́дзе, мн. дзяды́, дзядо́ў, м. (гіст.).
Прыстасаванне для асвятлення хаты з дапамогай лучыны.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
дзед¹, -а, М дзе́дзе, мн. дзяды́, дзядо́ў, м.
1. Бацькаў або матчын бацька.
2. Стары чалавек.
Сюды прыходзіў мудры д.
3. Муж (разм.).
Добра каша пры хлебе, добра баба пры дзедзе (прыказка).
◊
Дзед Мароз — казачны стары з сівой барадой, які ўвасабляе мароз і навагодняе свята.
Следам за дзедам — па прыкладзе старэйшых.
|| памянш.-ласк. дзядо́к, -дка́, мн. -дкі́, -дко́ў, м. (да 2 знач.; разм.).
|| ласк. дзяду́ля, -і, мн. -і, -ль, м., дзяду́ня, -і, мн. -і, -нь, м. і дзяду́ся, -і, мн. -і, -сь, м.
|| прым. дзе́даўскі, -ая, -ае і дзядо́ўскі, -ая, -ае.
Дзедаўская спадчына.
Дзядоўская паходка.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
дзед I м.
1. (старый человек) стари́к, дед, де́душка;
2. (отец матери или отца) дед, де́душка;
3. разг. (обращение к старику) дед, де́душка;
◊ Дзед Маро́з — Дед Моро́з;
сле́дам за дзе́дам — сле́дом за де́дом; по приме́ру ста́рших;
дзяды́ і пра́дзеды — деды́ и пра́деды
дзед II м., уст. (подставка для горящей лучины) свете́ц, свети́льник, поставе́ц
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
дзед 1, ‑а, М ‑дзе, м.
1. Бацькаў або матчын бацька. А вакол стаяць дзяўчаты, Шмат хлапцоў, мужчын, кабет. Тут сынок, ды тут і тата, Тут і ўнучак, тут і дзед. Крапіва.
2. Стары чалавек. Па раёну ходзіць слава, Што Анісім — мудры дзед. Панчанка.
3. Разм. Муж. Добра каша пры хлебе, добра баба пры дзедзе. Прыказка.
•••
Дзед Мароз — казачная істота, увасабленне марозу ў выглядзе дзеда з доўгай сівой барадой, у кажуху, зімовай шапцы, з кіем у руцэ. Вокны друкарні зусім замурованы дзівоснымі ўзорамі Дзеда Мароза. Брыль.
За дзедам-шведам — вельмі даўно.
Следам за дзедам гл. следам.
дзед 2,
гл. дзяды 2.
дзед 3, ‑а, М ‑дзе, м.
Уст. Прыстасаванне, у якое ўтыкалася лучына для асвятлення хаты. Цьмяна гарэла лучына, уваткнутая ў дзеда — спецыяльна зробленую для гэтага прыладу. Чарнышэвіч. [Гаспадар] схадзіў у цёплую хату, вынес адтуль «дзеда» з лучынай, з запальніцы падпаліў. Лобан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дзед м
1. Gróßvater m -s, -väter;
2. мн (продкі):
на́шы дзяды́ unsere Gróßväter, unsere Vórfahren, unsere Áhnen;
3. (стары чалавек) Álte (sub) m -n, -n;
◊ Дзед Маро́з (Gróß)väterchen Frost;
Каля́дны Дзед Wéihnachtsmann m -(e)s, -männer;
дзед ба́бе па сакрэ́ту, а яна́ ўсяму́ све́ту was drei wíssen, erfáhren bald dréißig
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Дзед ’дзед’. Рус. дед, укр. дід, польск. dziad, чэш. děd, серб.-харв. дје̏д, балг. дя́до, ст.-слав. дѣдъ. Прасл. *dědъ — форма з рэдуплікацыяй (якая назіраецца і ў словах *baba, *tata), але з пэўнымі асаблівасцямі (экспрэсіўнасць утварэння). Фасмер, 1, 494; Трубачоў, Эт. сл., 4, 227–228. Параўн. ст.-грэч. τήθη ’бабуля’ (< і.-е. *dhēdhā).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ру́савы дзед ’дух жытняга поля’ (гродз. Цых.). Звязана з чэш. roousy ’доўгія ўскудлачаныя валасы’, балг. ру́си ’валасы’, славен. rȗse ’вусы’, Rusa ’міфічная істота’, серб.-харв. beli Rus ’метэаралагічны дэман’, харв. rȕsina ’коцікі (на бярозе, вярбе); махры’ з няясным, паводле Скока (3, 130) u, у аснове якіх прасл. *rus‑ са значэннем ’бухматы, махровы’, што адлюстроўвае прадуктыўную магію (Цыхун, БЛ, 57, 120–122). Махэк₂ (519), Бязлай (Eseji, 152) далучаюць сюды славац. obrus, чэш. ubrus, славен. obrus, ubrȗs, серб.-харв. у̀бру, балг. дыял. убру́с, укр. убру́с, бел. абру́с ’настольнік, рушнік з махрамі’ якія лічаць вытворнымі ад *rusati ’рабіць махры на палатне’. Магчыма, звязана з палес. руса́ўка ’жанчына з непрыбранымі валасамі’, гл. наступнае слова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
белабаро́ды, -ая, -ае.
З белай барадой.
Б. дзед.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
grandfather [ˈgrænˌfɑ:ðə] n. дзед, дзяду́ля
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
растаўсце́ць, -е́ю, -е́еш, -е́е; зак.
Стаць тоўстым; распаўнець.
Пад старасць дзед растаўсцеў.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)