Verbum

перагна́ць, -ганю́, -го́ніш, -го́ніць; -гані; -гна́ны; зак.

1. каго-што. Гонячы, перамясціць; пераправіць.

П. кароў на другое поле.

П. лодкі на другі бераг.

2. каго-што. Тое, што і абагнаць (у 1 знач.).

Легкавая машына перагнала грузавую.

П. у поспехах (перан.).

3. што. Апрацаваць, раздзяляючы на састаўныя часткі награваннем, кіпячэннем.

П. нафту.

|| незак. пераганя́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.

|| наз. пераго́н, -у, м. (да 1 знач.) і пераго́нка, -і, ДМ -нцы, ж. (да 1 і 3 знач.).

|| прым. пераго́нны, -ая, -ае (да 1 і 3 знач.) і пераго́начны, -ая, -ае (да 3 знач.).

Перагонны апарат.

перасы́паць, -плю, -плеш, -пле; -ы́п; -паны; зак., што.

1. Насыпаць у другое месца.

П. збожжа ў мяшкі.

2. і чаго. Насыпаць звыш меры.

П. цукру ў чай.

3. чым. Насыпаць што-н. паміж чым-н.

П. адзенне нафталінам.

4. Разабраўшы, сабраць нанава, замяніўшы пашкоджаныя часткі.

П. хлеў.

5. перан., чым. Перапоўніць (мову) якімі-н. спецыфічнымі зваротамі, словамі і пад.

П. апавяданне дыялектызмамі.

|| незак. перасыпа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

|| наз. перасыпа́нне, -я, н. (да 1, 3, 4 і 5 знач.) і перасы́пка, -і, ДМ -пцы, ж. (да 1, 3 і 4 знач.).

перы́яд, -у, М -дзе, мн. -ы, -аў, м.

1. Адрэзак часу, у які што-н. адбываецца (пачынаецца, развіваецца і заканчваецца).

Пасляваенны п.

П. росквіту.

Інкубацыйны п. хваробы.

2. У матэматыцы:

1) перыяд функцыі — лік, пры дадаванні якога да аргумента некаторай функцыі значэнне функцыі не змяняецца;

2) перыяд дробу — група лічбаў, якія нязменна паўтараюцца ў адной і той жа паслядоўнасці ў бясконцых дзесятковых дробах.

3. Адносна закончаны фрагмент тэксту, часткі якога звязаны паміж сабой сінтаксічна, лексічна і інтанацыйна (спец.).

|| прым. перыяды́чны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).

П. дроб.

Перыядычная сістэма элементаў.

дзялі́ць, дзялю́, дзе́ліш, дзе́ліць; дзе́лены; незак.

1. каго-што. Падзяляць на часткі, размяжоўваць.

Д. маёмасць.

Д. на порцыі.

Д. вучняў на групы.

2. што на што. Рабіць арыфметычнае дзеянне дзялення.

Д. адзін лік на другі.

3. што з кім. Аддаваць каму-н. частку чаго-н. свайго для сумеснага карыстання.

Таварышы дзялілі ўсё папалам.

Д. хлеб і соль.

4. перан., што з кім. Перажываць што-н. разам з кім-н.

Д. радасць і гора.

|| зак. падзялі́ць, -дзялю́, -дзе́ліш, -дзе́ліць і раздзялі́ць, -дзялю́, -дзе́ліш, -дзе́ліць; -дзе́лены.

|| наз. дзяле́нне, -я, н. (да 1 і 2 знач.).

раскіда́цца, -аюся, -аешся, -аецца; зак.

1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Стаць непрыгодным, разбурыцца, разваліцца на часткі.

Печ раскідалася.

2. перан. Разладзіцца, расстроіцца.

Вяселле раскідалася.

3. Размясціцца на вялікай прасторы, далёка адзін ад аднаго.

Рэдкія бярозкі раскідаліся на пагорку.

4. Раскінуць рукі, ногі (у сне).

5. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Стаць непрыгодным, немагчымым для язды (пра дарогу напрадвесні і ранняй вясной; разм.).

6. Захапіцца кіданнем чаго-н. (разм.).

7. Нарадзіць дзіця (разм.).

8. Заняцца адначасова многімі справамі, не засяроджваючыся ні на чым.

|| незак. раскіда́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца і раскі́двацца, -аюся, -аешся, -аецца.

цвёрды, -ая, -ае.

1. Які складаецца са шчыльна прылеглых частак, не мяккі, стабільны па форме пры нармальных умовах, у адрозненне ад вадкага і газападобнага.

Цвёрдае паліва.

Цвёрдае рэчыва.

2. Які з цяжкасцю паддаецца сцісканню, згінанню, рэзанню і пад.

Цвёрдая драўніна.

Цвёрдая зямля.

3. перан. Стойкі ў сваіх перакананнях, непахісны.

Ц. намер.

Цвёрдае рашэнне.

4. Устойлівы, трывалы, стабільны.

Цвёрдыя цэны.

Цвёрдая зарплата.

5. Добра засвоены, трывалы, грунтоўны.

Цвёрдае веданне прадмета.

○ Цвёрды знак — назва літары «ь» у рускай азбуцы.

Цвёрдыя зычныя — зычныя гукі, якія вымаўляюцца без набліжэння сярэдняй часткі языка да цвёрдага паднябення.

|| наз. цвёрдасць, -і, ж.

цэнтра́льны, -ая, -ае.

1. Які з’яўляецца цэнтрам (у 1 знач.).

2. Які знаходзіцца, размешчаны ў сярэдзіне, у цэнтры.

Цэнтральная вуліца.

3. Галоўны, кіруючы.

Цэнтральная ўлада.

4. Асноўны, найбольш істотны.

Цэнтральная тэма.

5. Які прыводзіць у дзеянне, абслугоўвае ўсю сістэму.

Цэнтральнае ацяпленне.

○ Стрэльба цэнтральнага бою — стрэльба, якая зараджаецца з задняй (казённай) часткі ствала.

Цэнтральная нервовая сістэма — асноўная частка нервовай сістэмы ў пазваночных і чалавека, якая складаецца з галаўнога і спіннога мозга.

Цэнтральны вугал — вугал, утвораны двума радыусамі якой-н. акружнасці.

|| наз. цэнтра́льнасць, -і, ж. (да 2 і 3 знач.).

чым¹, злуч.

1. злуч. параўнальны. Ужыв. для сувязі параўнальных сказаў і членаў сказа са значэннем параўнання, супастаўлення, якія паясняюць у галоўным сказе прыслоўе ці прыметнік у форме вышэйшай ступені параўнання.

Лепш ехаць, чым ісці.

Я крыху дужэйшы, чым ты думаеш.

2. злуч. супастаўляльны. Падпарадкоўвае даданыя супастаўляльныя сказы і часткі сказа пры суадносным слове «тым» у галоўным сказе.

Чым хутчэй імчыцца аўтамабіль, тым далей павінны свяціць яго фары.

3. Уваходзіць у склад састаўнога непадзельнага злучніка «перш чым», пры дапамозе якога падпарадкоўваюцца даданыя часавыя сказы.

Перш чым есці, трэба мыць рукі.

шпунт, -а, М -нце, мн. -ы́, -о́ў, м. (спец.).

1. Падоўжны выступ ці паз для злучэння дошак, брусоў і пад., а таксама злучэнне такога віду, пры якім выступ адной са злучаных частак уваходзіць у паз другой часткі.

2. Дошка, брус, бэлька і пад., на адным канце якой зроблены падоўжны выступ, а на другім — паз.

3. Корак, якім затыкаюць бочку.

◊

Ад усіх бочак шпунт або пад усе бочкі шпунт — пра чалавека, якога калі трэба і калі не трэба пасылаюць выконваць розныя даручэнні, просьбы.

|| прым. шпунтавы́, -а́я, -о́е (да 1 і 2 знач.).