сіта́

1. Сярэднеазёрная водмель, якая прыгодна для рыбалоўства і зарасла чаротам Phragmites communis Trin., сітняком Scirpus lacustrus L. (Віц. Нік. 1895). Тое ж трыста́ (Віц. Нік. 1895).

2. Зараснік сітняку Scirpus lacustrus L (Кузн. Касп., Міёр., Смален. Дабр.). Тое ж сіт, сі́тнік (Выс. Касп., Лёзн., Маг. губ. вед., 1854, № 48, 865, Сал., Слаўг., Стол.), жа́бічы сі́тнік (Стол.), сітнічок (Уш.), сітня́к (Рэч.).

3. Зараснік чароту Phragmites communis Trin. (Віц.). Тое ж сі́тнік (Стол.).

□ в. Сіцяне́ц Староб., р. Сі́ціца каля в. Зімніца Слаўг. і р. Сыціца (1783) каля в. Зімніца Слаўг., в. Сі́тніца Лун., в. Малая Сітна Пол., ур. Сі́тнікі (лог) каля в. Чарнякоўка Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

chodzić

chodz|ić

незак.

1. хадзіць; ступаць;

~ić na grzyby (jagody) — хадзіць у грыбы (ягады);

~ić koło kogo — даглядаць каго;

~ić w palcie — хадзіць у паліто;

~ić lekko — лёгка хадзіць (ступаць; рухацца);

~ić na prawo — наведваць юрыдычны факультэт; вучыцца на юрыдычным факультэце;

~ić na czworakach — поўзаць на карачках;

~ić o lasce (kiju) — хадзіць з кульбай (кіем);

~ić o kulach (na kulach) — хадзіць на мыліцах;

~ić z kim — разм. хадзіць, сустракацца з кім;

chodź na spacer! — хадзем пагуляем (на шпацыр; пашпацыруем)!;

~ić na czubkach palców — хадзіць на пальчыках;

autobusy ~ą rzadko — аўтобусы ходзяць рэдка;

2. koło kogo/czego, za kim даглядаць каго/што; клапаціцца пра каго/што;

~ić koło drobiu — гадаваць свойскую птушку;

3. працаваць; функцыянаваць (пра механізмы);

zegar ~i — гадзіннік ідзе;

4. уздымацца; вагацца; трэсціся;

dom ~i od wybuchów — дом скаланаецца ад выбухаў;

5. хадзіць;

~ą wieści (plotki) — ходзяць чуткі (плёткі);

o co ~i? — пра што гаворка?; што здарылася?; у чым справа?;

~i o jego życie — гаворка ідзе пра яго жыццё;

chodzić o to, że ... — рэч у тым, што...; справа ў тым, што...;

~i mi to po głowie — гэта ўбілася мне ў галаву

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

гры́ва

1. Мель, якая раздзяляе ваду пры зліцці дзвюх рэк (Шчуч.).

2. Купка кустоў; кусты на лузе (Слаўг.).

3. Недакошаны пракос, недажаты ўчастак (Слаўг., Стол.).

4. Доўгі, выгнутай формы ўзгорак; гарыстае, прадаўгаватае ўзвышша на заліўных лугах, якое ніколі не заліваецца вадой (Ветк., Віц., Крыч., Міласл. Меер, 1786, Рэч., Слаўг.).

5. Узвышша; высокае, прадаўгаватае, аблямаванае лесам месца (Нас., Нас. АУ).

6. Броўка з травы вакол крыніцы (А. Карпюк. Дзве сасны, 1958, 44).

7. Града, узгорак, груд сярод балота, лугу або нізіннага лесу (Пар.).

8. Курган на ўзвышаным месцы сярод балота, які парос лесам (Смален. Дабр.).

□ ур. Балабнёўская Грыва (разаранае ўзвышша на лузе) каля в. Каменка Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

захо́д

1. Частка свету, супрацьлеглая ўсходу; частка гарызонту, дзе заходзіць сонца (Слаўг., Стол.). Тое ж за́хад (БРС).

2. Час, калі заходзіць сонца (Бяр., Грыг. 1838—1840, Мсцісл. Бяльк., Слаўг.). Тое ж за́хад (БРС).

3. Плошча, пройдзеная пры сяўбе ўручную адзін раз уздоўж па загону; узараны загон на адну пасяўную ляху (Слаўг.).

4. Адгалінаванне, рукаў ракі, скіраваны па цячэнню (Рэч.).

5. Ляха, участак раллі, узараны да адпачынку (Слаўг.).

6. Вузкі завулак (Слаўг.).

7. Тое, што і заезд (Слаўг.).

8. Прыбіралыня (Нас.).

9. Глухое месца (Слаўг.).

10. Гаспадарчае прадпрыемства (Нас. АУ).

□ ур. Заходы (балота, астравок, б. х.) каля в. Кульшычы Слаўг., ур. Заходы (б. х., поле) каля в. Целяшы Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

кало́дзеж

1. Студня з калаўротам або асверам для чэрпання пітной вады (БРС). Тое ж калодзезь (БРС), калодзец (Лаг., Тур.), кало́дзёдзь (Жытк.).

2. Вузкая і глыбокая, капаная яма без вады (Слаўг.).

3. Бут (БРС).

4. Крыніца на ўзвышшы ў выглядзе азярыны з мноствам пульсуючых струменяў, паверхня вады ў якой мае блакітны колер (Слаўг.).

5. Вельмі глыбокае прыроднае возера з цёмнай паверхняй вады (Слаўг.).

6. Невялікая мінеральная крыніца на высокім месцы (Жытк.).

□ Калодзеж або Сіні Калодзеж, Крыніца каля в. Кліны Слаўг., в. Сіні Калодзеж Рэч., воз. Калодзезь (XIX ст.) каля в. Віравая Слаўг., Калодзежкі (ручай) каля в. Дабранка Слаўг., в. Калодзежская Чэр. пав. (Вол. и важн. сел. Евр. России, вып. V, 1886, 172).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

вір

1. Яма ў рацэ ці возеры, на паверхні якой назіраецца кругаварот вады; глыбокае месца ў рацэ, возеры або балоце (БРС). Тое ж гаршчок, глыбічыня́, вотмык, глыбачы́нь, за́кру́тка (Слаўг.), мотмут (Ветк.), вукрут (Палессе Талст.), вірь (Магіл. губ. вед. № 44, 1854, 793), вырь (Віц. Шэйн БП., 773), макацёр (Усх. Палессе Талст.).

2. Невялікая травяная яма з вадой на сухім месцы (Палессе Талст., Стол.).

3. Яма на лузе, якую выкручвае вада вясной (Рэч.).

4. Месца ў рацэ, дзе падмываецца бераг (Жытк.).

5. Месца ў рацэ або возеры, дзе часта топяцца людзі; усякае небяспечнае і невядомае месца (Лёзн., Нас., Слаўг.).

6. Быстры ручай; быстрыня ракі (Віц. Шэйн БП., Нас.).

□ ур. Васькаўскі Вір (луг) каля в. Рудня Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

крыні́ца

1. Струмень вады, які б'е з зямлі (БРС); струмень на адхоне гары (Віц. Нік. 1895); выхад мноства падземных струменьчыкаў на плошчы вялікай ямы карставага паходжання, струменістая калдобіна на ўзвышшы (Пін. Булг., 195, Слаўг.); невысыхаючая лугавая старыца, участак вады на балоце (Ветк., Палессе Талст., Рэч., Ст.-дар.).

2. Капаная студня на нізкім месцы, ад якой цячэ ручаёк (паўсям.).

3. Штучная сажалка. на полі для паення жывёлы (Ст.-дар.).

4. Крынічная прорва на багністым месцы; непраходнае балота (Гродз., Леп. вярхоўе р. Віліі і Бярэзіны ДАБМ, Смал.).

5. Рыбалоўнае месца, невялікае возера (Нас. АУ).

□ воз. Крыніца (1716) каля Жлобіна (ІЮМ XXX, ч. 1, аддз. 1, 85), ур. Крыніцы (паглыбленне з вадой) каля в. Пасека Ст.-дар.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

ме́сца н

1. Platz m -es, Plätze; Ort m -es, -e; Stélle f -, -n; Sitz m -es, -e, Sítzplatz m (сядзення);

арандава́ць ме́сца камерц Stélle [Platz, Raum] míeten;

прыбы́ць на ме́сца прызначэ́ння an Ort und Stélle ánlangen;

ме́сца прызначэ́ння Bestímmungsort m;

працо́ўнае ме́сца Árbeitsplatz m;

ме́сца рабо́ты Árbeitsstelle f;

ме́сца нараджэ́ння Gebúrtsort m;

ме́сца знахо́джання (самалёта, судна і г. д) Stándort m, Positión f -, -en;

за́ла на сто ме́сцаў ein Saal mit húndert Plätzen;

у шмат які́х ме́сцах víelerorts;

у пэ́ўных ме́сцах máncherorts;

ні з ме́сца! nicht von der Stélle rühren!;

заня́ць ме́сца (для каго-н) éinen Platz fréihalten* аддз (besétzen, reservieren [-´vi:-]); (сесці) Platz néhmen*;

заня́ць пе́ршае ме́сца спарт den érsten Platz belégen;

ме́сца здарэ́ння юрыд Tátort m, Ort des Geschéhens;

злаві́ць на ме́сцы злачы́нства юрыд auf fríscher Tat ertáppen;

ме́сца сустрэ́чы Tréffpunkt m -(e)s, -e;

ста́віць на пе́ршае ме́сца an die érste Stélle rücken [stéllen];

2. (мясцовасць) Gégend f -, -en; Gelände n -s, -; Ort m;

бало́цістае ме́сца Súmpfgebiet n -(e)s, Súmpfgelände n;

3. разм (служба, работа, пасада) Stéllung f -, -en, Stélle f -, -n, Ánstellung f; Pósten m -s, -;

вака́нтнае ме́сца fréie [únbesetzte] Stélle;

займа́ць ме́сца ein Amt bekléiden; éinen Pósten éinnehmen* [bekléiden];

4. (урывак твора) Stélle f -, -n, Pássus m -, -;

прачыта́й гэ́тае ме́сца яшчэ́ раз lies diese Stélle noch éinmal;

5. (багажная рэч) Gepä́ckstück n -(e)s, -e, Stück n;

два ме́сцы багажу́ zwei Gepä́ckstücke;

◊ на го́лым ме́сцы (зрабіць што-н) aus dem Nichts heráus;

ву́зкае ме́сца schwáche Stélle;

душа́ не на ме́сцы kéine Rúhe fínden können*;

з ме́сца ў кар’е́р auf Ánhieb;

паста́віць каго-н на (сваё) ме́сца j-n zuréchtweisen* аддз, j-n in séine Schránken verwéisen*

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

Труба́ 1 ‘доўгі, пусты ў сярэдзіне, прадмет круглага сячэння’ (ТСБМ, Нас., Некр. і Байк., Ласт., Бяльк., Сцяшк.), у тым ліку назвы канкрэтных прадметаў такой формы: ‘драўляны або духавы медны інструмент з раструбам на канцы’ (ТСБМ, Варл., Ян., Касп., ТС, Вруб., Пятк. 2, Сержп. Прымхі; ашм., Стан.), ‘цэментаваны абруч у калодзежы’ (Сцяц.; смарг., Сл. ПЗБ), ‘сувой палатна або скрутак іншых матэрыялаў’ (мсцісл., дзятл., Жыв. сл., Брасл. сл., Варл.; талач., клец., ЖНС; ваўк., маг., чэрык., ЛА, 4; шальч., Сл. ПЗБ), пераносна таксама ‘абжора’ (Нас., ТС; клец. Бел. дыял. 3, Сцяц.), ‘гібель, пагібель’ (ТСБМ), памянш. тру́бка, трубачка; акрамя назваў розных прыбораў і прыстасаванняў цыліндрычнай формы таксама ‘люлька’ (Бяльк.), ‘горла (дыхальнае)’ (Бяльк., Мат. Гом.), ‘калодка ў коле’ (ТСБМ, Байк. і Некр., Нас., Ласт., Касп., Мат. Гом.; лаг., мёрск., в.-дзв., Шатал., Сл. ПЗБ, ЛА, 2), ‘вузкая рыбацкая лодачка’ (Касп.), ‘кулёк’ (ТС), ‘месца ў сцябле, адкуль выплывае колас’ (петрык., Шатал.), ‘ражок паляўнічага; лігаўка’ (Касп., Мат., Бес.; краснап., Яшк.), ‘цвёрдая частка пяра’ (брагін., Шатал.; ст.-дар., рэч., калінк., ЛА, 1), ‘жалезны шпень з адтулінай (у калаўроце)’ (в.-дзв., Шатал.), тру́бкі ‘адросткі пер’яў пасля лінькі’ (ст.-дар., ЛА, 1), ст.-бел. труба ‘доўгі пусты ў сярэдзіне прадмет круглага сячэння’, ‘музычны інструмент’, перан. ‘выразнік ідэй’ (ГСБМ), ‘адзінка колькасці тканіны’ (Ст.-бел. лексікон). Укр. тру́ба, труба́ ‘доўгі пусты прадмет’, ‘капец, загібель’, ‘комін’, тру́бка ‘назва розных прадметаў, прыстасаванняў у форме трубы’, ‘сцябло злакаў’, рус. труба́ ‘дудка, кішка, вузкі рукаў з цвёрдага матэрыялу, пусты ў сярэдзіне, адкрыты з канцоў’, ‘комін’, ‘рэчышча’, ‘паветраная труба’, ‘зруб калодзежа’, рус. астрах. ‘выдзеўбаная лодка-душагубка’, ‘скрутак палатна’, ‘натоўп людзей’, польск. trąba ‘від духавога інструмента’, ‘віхравы рух паветра’, ‘хобат (слана)’, ‘комін’, ‘адмысловы скрутак ільну ці пачасся, прыгатаваны для прадзення’, каш. trǫba ‘тс’, ‘калодка ў коле’, н.-луж. tšuba ‘комін’, tšubka ‘дудка’, в.-луж. truba ‘скрутак, рулон’, ‘комін’, ‘труба (музычная)’, trubka ‘люлька’, ‘трубачка’, чэш. trouba ‘духоўка, печ’, ‘вадаправодная труба’, ‘ражок пастуха’, славац. trúba ‘музычны інструмент’, ‘ражок, дудка’, ‘духоўка’, славен. tróba ‘труба’, ‘муфта’, ‘духавы інструмент’, ‘смерч’, серб. тру́ба ‘горн’, ‘клаксон’, ‘скрутак (палатна)’, харв. trúba, trûblja ‘тс’, ‘дудка’, макед. траба ‘скрутак матэрыі’, дыял. трамба ‘духавы інструмент’, тромба ‘сувой’, балг. тръба́ ‘труба’, ‘рулон матэрыі’, ст.-слав. трѫба ‘духавы музычны інструмент, ражок’. Прасл. *trǫba з першасным значэннем ‘духавы музычны інструмент’ запазычана, відаць, са ст.-в.-ням. trumba ‘труба’, trumpa ‘барабан’, ‘духавая труба’ альбо з раманскіх моў, параўн. с.-лац. trumba ‘тс’ (Фасмер, 4, 109; Борысь, 641; Сной₂, 785). Менш верагодным з’яўляецца гукапераймальнае ўтварэнне ў славянскіх мовах незалежна ад германскіх моў (Младэнаў, 642; Мацэнаўэр, Cizí sl., 85; Скок, 3, 513). Значэнні: ‘комін’, ‘скрутак’, ‘паветраны вір’ — другасныя (Борысь, 641). Спецыфічнае значэнне захавалася ў венг. toromba ‘пук саломы’ (1463 г.) < слав. *trǫba (Хелімскі, Слав. языкозн. X, 349), што адпавядае гродз. haroch u̯jecścia u̯ try truby (Федар. 5, 701), гл. трубой. Паўднёваславянскія словы, аднак, маглі быць запазычаны з італ. tromba (Махэк₂, 653). Сюды ж трубаку́р ‘заўзяты курэц’ (Некр.), труба́ч ‘выканаўца ігры на трубе’ (Некр. і Байк.): ст.-бел. певци и трубачи близу его (Сл. Скар.), трубачы́сты ‘камінар’ (Сцяшк.), трубі́ла, трубі́ло ‘надакучлівы чалавек’ (Нас., Янк. 3.), ‘чалавек з гучным голасам’ (Юрч. Вытв.), ‘абжора’ (Нас., Юрч. Вытв.), трубі́на неадабр. ‘нягодны чалавек’ (віл., Сл. ПЗБ), тру́бі́на ‘скрутак’ (Рэг. сл. Віц.), трубкава́нне ‘ўтварэнне сцябла ў злакавых’ (ТСБМ), трубча́сты, трубкава́ты ‘які мае форму трубак’ (ТСБМ), трубі́ць ‘дзьмуць у трубу, прымушаючы яе гучаць’ (ТСБМ, Некр. і Байк., Бяльк., Сержп. Прык., Яўс., Янк. 2, 3; ТС; паст., віл., Сл. ПЗБ), ‘сігналіць, гукамі падаваць сігнал’ (ТСБМ, Сцяц., ТС, Скарбы), экспр. ‘плакаць’ (Яўс., Янк. 2, Янк. 3., Кольб.), ‘голасна размаўляць’, ‘кракаць (пра качак)’ (пух., Сл. ПЗБ), трубі́ті ‘квакаць (аб жабах)’ (ДАБМ, камент., 895), ‘прагна і шмат есці’ (ТСБМ, Нас., Сцяц., Мат. Маг., Яўс., ТС, Янк. 2, Федар. 7; слонім., мёрск., Нар. лекс.), ‘піць, ссаць’ (ТС), ‘гаварыць не слухаючы’, ‘весці пустыя размовы’ (Нас., Бяльк.), ‘разносіць па людзях чуткі’ (ТСБМ, Янк. 2), трубле́ньне ‘дудзенне ў трубу’ (Юрч. Вытв.), трубы́ты ‘жэрці’ (пін., Жыв. сл.).

Труба́ 2 ‘хвост лісы (паляўнічы жаргон)’ (ТСБМ, Сцяшк.), рус. труба́ ‘тс’. У выніку пераносу значэння паводле падабенства. Параўн. выраз разм. трымаць хвост трубой ‘быць актыўным, быць у добрым настроі’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

жарало́

1. Адкрытая, цёмная і вялікая адтуліна ў зямлі (БРС).

2. Яма на агародзе для бульбы, аплеценая ў сярэдзіне лазой (Ветк.).

3. Упадзіна з вадой карставага паходжання на высокім месцы, з якой б'е крыніца і выцякае рачулка (Слаўг.).

4. Крыніца, струмень; адтуліна ў зямлі, у ваданосным пласце, адкуль б'е струмень вады (Кап., Кобр., на поўдзень ад Нароўлі Палессе Талст.). Тое ж жэрло́ (Сал., Ст.-дар.).

5. Вокнішча ў балоце, у незарослым вадаёме; грузкае месца (Ветк., Слаўг.).

6. Яма, якую выбіў паток вады вясной (Ст.-дар.).

7. Вірыстае месца на рацэ, дзе не замярзае вада зімой (Рэч.).

8. Праход у прасле (Крыч.).

9. Паток, ручай (Нас. АУ). Параўн.: Зъ Довгушки (озера) жереломъ въ Сребрній колъ (Нас. АУ 1693, 102).

□ в. Жаролы, р. Жарало Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)