Verbum

су́праць і супро́ць, прысл. і прыназ.

1. прысл. На процілеглым баку ад каго-, чаго-н., прама перад кім-, чым-н.

Па левым баку вуліцы знаходзіцца Дом кнігі, а с. — Палац спорту.

Сядзець с.

2. прысл. Наперакор, насуперак каму-, чаму-н.

Галасаваць с.

3. каго-чаго, прыназ. з Р. Указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку хто-, што-н. знаходзіцца.

Музей стаіць с. школы.

Старыя сядзелі на лавачцы пад клёнам с. іх хаты.

Стаяць адзін с. аднаго.

4. чаго, прыназ. з Р. Насустрач руху чаго-н.

Ісці с. ветру.

Плысці с. цячэння.

5. каго-чаго, прыназ. з Р. Для барацьбы з кім-, чым-н.

Лякарства с. грыпу.

Сродак с. камароў і маскітаў.

6. чаго, прыназ. з Р. Ужыв. для ўказання на тэрмін, адрэзак часу, перад якім што-н. адбываецца ці павінна адбыцца.

С. ночы ехаць нельга.

7. каго-чаго, прыназ. з Р. Ужыв. для выражэння параўнальных адносін.

Рост прадукцыйнасці працы с. мінулага года.

8. у знач. вык. Не згодзен (разм.).

Ты згодзен? — Не, я с.

хто, каго́, каму́, каго́, кім, (аб) кім, займ.

1. пыт. Абазначае агульнае пытанне аб жывых істотах і пра стан каго-н.

Хто ідзе? Хто гэта? Каго ты прывёў?

2. Ужыв. ў знач. вылучальных або ўказальных займеннікаў: «каторы», «той».

Мала хто ўмеў так бегаць.

Многа зробіць, хто рана ўстане.

3. неазнач. Хто-небудзь, хтосьці (разм.).

Каб хто чуў, што ён гаварыў.

4. адносны. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы.

У таго добрыя вынікі, хто стараецца працаваць.

5. адносны. Падпарадкоўвае даданыя дзейнікавыя сказы (пераважна пры наяўнасці ў галоўным сказе суадноснага слова «той»).

Хто пытае — той не блудзіць (прыказка). Хто сам на працы гарыць, той і людзям свеціць (прыказка).

6. адносны. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы; па знач. адпавядае слову «каторы».

Сабраліся ўсе тыя, хто разам ваяваў.

7. адносны. У спалучэнні з часціцай «ні» пачынае даданы ўступальны сказ.

Мы яго чакаем, хто б ён ні быў.

8. Ужыв. ў размеркавальным знач. пры супастаўленні членаў сказа і сказаў у знач.: «адно..., другое».

Хто спаў, а хто чытаў.

шку́ра, -ы, мн. -ы, шкур, ж.

1. Скура з поўсцю, знешняе покрыва цела жывёл; скура з поўсцю, знятая з забітай жывёлы.

На жывым мядзведзі шкуры не купляй (прыказка). З аднаго вала дзвюх шкур не дзяруць (прыказка). Ласіная ш.

2. Пра подлага, нізкага чалавека, вымагальніка і шкурніка (разм., пагард.).

◊

Быць у чыёй-н. шку́ры — быць у чыім-н. становішчы, звычайна дрэнным, незайздросным.

Воўк у авечай шкуры — пра злога, жорсткага чалавека, які прыкінуўся лагодным.

На сваёй шкуры зведаць, адчуць што-н. — зведаць што-н. дрэннае на сабе, на сваім вопыце.

Ратаваць сваю шкуру — ратаваць сябе, не думаючы пра іншых.

Шкуру (дзве шкуры, сем шкур і пад.) драць, лупіць з каго-н. — абіраць, жорстка эксплуатаваць каго-н.

Шкуру спусціць з каго-н. — моцна збіць, караючы, а таксама наогул жорстка абысціся з кім-н., пакараць каго-н.

|| памянш. шку́рка, -і, ДМ -рцы, мн. -і, -рак, ж. (да 1 знач.).

|| прым. шку́рны, -ая, -ае (да 1 знач.).

даве́сці¹, -вяду́, -вядзе́ш, -вядзе́; -вядзём, -ведзяце́, -вяду́ць; -вёў, -вяла́, -ло́; -вядзі́; -вёдзены; зак.

1. каго (што) да чаго. Ведучы, даставіць да якога-н. месца.

Д. старога да хаты.

2. што да чаго. Пракласці, правесці да якога-н. месца.

Д. шашу да райцэнтра.

3. што да чаго. Займаючыся якой-н. справай, работай, дасягнуць пэўнай мяжы.

Д. справу да канца.

4. каго-што да чаго. Прывесці ў які-н. стан.

Д. да слёз.

5. што да каго-чаго. Абавязаць да выканання (задання, разнарадкі і пад.).

Д. план да кожнага.

6. што. Падагнаць, прыладзіць адно к аднаму.

Д. аконную раму.

◊

Давесці да ведама (афіц.) — паведаміць, праінфармаваць, перадаць.

Давесці да торбы (разм.) — прывесці да беднасці, да жабрацтва.

|| незак. даво́дзіць, -во́джу, -во́дзіш, -во́дзіць.

даста́ць, -а́ну, -а́неш, -а́не; -а́нь; зак.

1. што. Узяць што-н. такое, што знаходзіцца на адлегласці.

Д. талерку з паліцы.

2. да каго-чаго, што або чаго. Дацягнуцца, дакрануцца да чаго-н. аддаленага.

Д. рукой да бэлькі.

Д. дно ў рацэ.

3. Выняць, выцягнуць, набыць што-н., здабыць.

Д. кнігу з партфеля.

Д. асколак з раны.

4. што. Раздабыць што-н.

Д. білет у тэатр.

5. што і чаго. Нажыць што-н. непрыемнае (часцей пра здароўе; разм.).

Д. запаленне лёгкіх.

◊

Дастаць з-пад зямлі (разм.) — любым спосабам адшукаць.

Зімой лёду не дастанеш у каго (разм.) — пра вельмі скупога чалавека.

Крукам носа не дастанеш каму (разм.) — не падступішся да каго-н.

|| незак. дастава́ць, -таю́, -тае́ш, -тае́; -таём, -таяце́, -таю́ць.

нале́жаць, -жу, -жыш, -жыць; незак.

1. каму. Быць, з’яўляцца ўласнасцю каго-, чаго-н., знаходзіцца ў распараджэнні каго-н.

Нетры зямлі належаць дзяржаве.

Будучае належыць моладзі.

2. да каго-чаго. Адносіцца да якой-н. групы, уваходзіць у склад чаго-н.

Н. да механізатараў.

3. каму-чаму. Быць уласцівым каму-, чаму-н.; заключацца ў кім-, чым-н.

Важная роля належыць культуры.

4. безас., каму. Падлягаць выплаце, выдачы за што-н.

Належыць заплаціць за нумар у гасцініцы.

5. безас., каму і без дап. Быць устаноўленым, вызначаным.

Паставым належыць мець пісталеты.

6. безас., з інф., каму. Быць неабходным.

Перш за ўсё належала сабраць насенне.

Дэпутату належала яшчэ раз сустрэцца з выбаршчыкамі.

◊

Як (і) належыць (разм.) — як патрэбна, як мае быць.

разбі́ць, разаб’ю́, разаб’е́ш, разаб’е́; разаб’ём, разаб’яце́, разаб’ю́ць; разбі́ў, -бі́ла; разбі́; разбі́ты; зак.

1. гл. біць.

2. Пашкодзіць ударам, параніць.

Р. галаву.

3. перан. Загубіць, разбурыць.

Р. мары і надзеі.

Р. чужое шчасце.

4. каго-што. Раздзяліць на часткі, на групы; размеркаваць.

Р. лес на ўчасткі.

Р. атрад на групы.

5. каго-што. Перамагчы, нанесці паражэнне.

Р. ворага.

6. перан. Даказаць памылковасць, беспадстаўнасць, неабгрунтаванасць каго-, чаго-н.

Р. праціўнікаў новай ідэі.

7. Паставіць, раскінуць (палатку і пад.).

Р. лагер.

8. Распланаваўшы, пасадзіць што-н.

Р. парк.

9. што. Растрэсці, разварушыць, раскінуць.

Р. сена.

Р. гной на полі.

|| незак. разбіва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

|| наз. разбіва́нне, -я, н. і разбі́ўка, -і, ДМ -біўцы, ж. (да 4, 7—9 знач.).

вы́пісаць, -ішу, -ішаш, -іша; -ішы; -ісаны; зак.

1. што. Знайшоўшы, спісаць, запісаць.

В. цытату з кнігі.

2. што. Напісаць для выдачы каму-н.

В. ордар.

В. рахунак.

3. каго-што. Старанна апісаць сродкамі мовы або намаляваць.

В. вобразы дзеючых асоб.

В. узор.

4. што. Заказаць дастаўку чаго-н.

В. газету.

5. каго (што). Выклікаць пісьмова.

В. да сябе сям’ю.

6. каго (што). Выключыць са спісаў, са складу чаго-н.

В. хворага з бальніцы.

7. што. Зрасходаваць пісаннем (разм.).

В. чарніла з аўтаручкі.

|| незак. выпі́сваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. выпі́сванне, -я, н. і вы́піска, -і, ДМ вы́пісцы, ж. (да 1, 2, 4—6 знач.).

|| прым. выпісны́, -а́я, -о́е (да 3 і 5 знач.).

прагле́дзець, -е́джу, -е́дзіш, -е́дзіць; -е́дзь; -е́джаны і праглядзе́ць, -яджу́, -ядзі́ш, -ядзі́ць; -ядзі́м, -едзіце́, -ядзя́ць; -ядзі́; зак.

1. што. Аглядаючы, гледзячы, азнаёміцца з чым-н.

П. рукапіс.

П. новую экспазіцыю.

2. што. Бегла прачытаць.

П. часопіс.

3. каго-што. Гледзячы, не заўважыць, прапусціць.

П. памылку.

4. перан., каго-што. Не звярнуць належнай увагі, выпусціць з поля зроку (разм.).

За справамі прагледзелі (праглядзелі) сына.

5. што і без дап. Правесці які-н. час, разглядаючы што-н., назіраючы за чым-н.

◊

Усе вочы прагледзець (разм.) — углядаючыся, доўга чакаць каго-н.

|| незак. прагляда́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 1—4 знач.).

|| наз. прагля́д, -у, М -дзе, м. (да 1 і 2 знач.).

Калектыўны п. спектакля.

Аддаць рукапіс на п. каму-н.

завалі́ць, -валю́, -ва́ліш, -ва́ліць; -ва́лены; зак.

1. каго-што. Накідаўшы, наклаўшы чаго-н., напоўніць, загрувасціць.

З. яму каменнем.

З. двор дрывамі.

З. работай каго-н. (перан.: абцяжарыць). Магазін завалены таварамі (перапоўнены).

2. каго-што. Засыпаць зверху, пакрыць.

Дарогу заваліла (безас.) снегам.

3. што. Закрыць на завалу (у 1 знач.).

З. дзверы на нач.

4. перан., што. Поўнасцю праваліць (разм.).

З. экзамен.

З. справу.

5. безас. Пра боль у горле (разм.).

Горла заваліла.

|| незак. зава́льваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. зава́льванне, -я, н. і зава́лка, -і, ДМ -лцы, ж. (да 1 знач.; спец.).

|| прым. зава́льны, -ая, -ае (да 1 і 2 знач.; спец.) і зава́лачны, -ая, -ае (да 1 знач.; спец.).

Завальная траншэя.

Завалачная машына.