цёмны

1. в разн. знач. тёмный; (о погружённом во мрак — ещё) мра́чный;

~ная ноч — тёмная ночь;

~ныя валасы́ — тёмные во́лосы;

~нае не́ба — тёмное (мра́чное) не́бо;

2. перен., в разн. знач. тёмный; (об отсталом — ещё) неве́жественный;

све́тлыя і ~ныя ўспамі́ны — све́тлые и тёмные воспомина́ния;

~ныя спра́вы — тёмные дела́;

ц. сэнс — тёмный смысл;

ц. чалаве́к — тёмный (неве́жественный) челове́к;

○ ~ная вада́ — тёмная вода́;

◊ ц. лес — (для каго) тёмный лес (для кого);

~ная спра́ва — тёмное де́ло;

ад ~нага да ~нага (ад цямна́ да цямна́) — от темна́ до темна́;

чужа́я душа́ — ц. лес — посл. чужа́я душа́ — потёмки

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Во́льніца ’звальненне ад прыгоннага права’ (Гарэц., Др.-Падб.); ’месца, дзе робіцца продаж вольнага (не на водкуп) віна’ (Нас., Яшк.). Рус. во́льница ’тс’, польск. wolnica ’свабодны продаж купцамі, якія не належалі да гандлёвага цэха гэтага горада’; ’вольны збор дрэва’, ’вольны ўваход у лес’. У бел. мове, магчыма, як самастойнае ўтварэнне ад вольны, так і запазычанне з рус.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Квайня́ ’адно дрэва хвоі’, ’хваёвы лес’ (Сл. паўн.-зах.). Адваротнае запазычанне з літ. kvajä ’сасна’ (< бел. хвая). Спрадвечна роднасным з бел. хвая з’яўляецца літ. skuja ’яловая або сасновая іголка’. Форма хвайня узнікла па аналогіі з назвамі зараснікаў (параўн. беразня, ліпня) (Сцяцко, Афікс. наз., 205). На карысць літоўскага ўплыву сведчыць (апрача пачатковага к‑) геаграфія слова (брасл.), параўн. квайнёвы (таксама брасл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Крэм 1 ’кандытарскі выраб’ (ТСБМ). Праз рус. крем запазычана з франц. creme ’смятанка, крэм’ (Шанскі, 2, 8, 380).

Крэм 2 ’дрэва, прыгоднае для вырабу пчаліных борцяў або ўжо прыстасаванае для пчол’ (Яшк.), ’соты ў вулеі, дзве вымерлі пчолы’ (Гарб.). Параўн. рус. крем‑деревцо ’асобнае моцнае разгалінаванае дрэва’, кремь ’моцная будаўнічая сасна, будаўнічы лес’. Да прасл. kromъ (гл. кром 1).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Лама́чча, лама́(ч)чо, ламаччо́, лома́(ч)чэ, лама́че, лама́чʼе ’дробнае галлё, сукі, верхаўё, лом’, ’зношаныя драўляныя прылады, што валяюцца як непатрэбныя’, ’дрэва ад разваленых будынкаў’, ’мала прыгодны для будаўніцтва лес’ (ТСБМ, Сцяшк., Сл. паўн.-зах., Янк. 2, Шат., Сержп., Кліх, КЭС, лаг.). Укр. лома́ччя ’палка, сук’. Зборнае да ламака 2. Усх.-слав. утварэнне з суф. ‑ьje.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Памяльні́к 1 ’памяло для прачысткі коміна’ (Сл. ПЗБ;*КЭС, навагр.), ’малады хваёвы лес’ (КЭС, навагр.), памельнік ’малады сасоннік-самасейка; густое дробналессе, кусты’ (Яшк., стол.), помельнік ’тс’ (ТС). Рус. арханг. помельник ’памяло; хваёвыя галінкі на памёлы’. Да памяло (гл.).

◎ Памяльні́к 2 ’месца каля печы, дзе ставяць венік, качаргу і інш.’ (З нар. сл., шчуч.). Гл. памяльнік©.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

казна́ Дзяржаўны лес (Слаўг.). Тое ж казёншчына (Слаўг.).

□ ур. Казна (лес) каля в. Пасека Ст.-дар., ур. Казёншчына (лес) Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

Éule

f -, -n сава́

j-n zur ~ máchen — зрабі́ць з каго́-н. прадме́т кпі́наў

◊ ~n nach Áthen trágen* — ≅ вазі́ць дро́вы ў лес

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

Quod caret alterna requie, durabile non est

Што не чаргуецца з адпачынкам, не бывае трывалым.

Что лишено чередования с отдыхом, не бывает прочным.

бел. Дай мазі ў кола, а працы ‒ песні вясёлай. Праца любіць адпачынак і песню. Па субоце адпачынак па рабоце. Гуляй, ды працу знай.

рус. Мешай дело с бездельем ‒ проживёшь век с весельем. Мешай дело с бездельем ‒ с ума не сойдёшь. После трудов сладок покой. Коровки с поля ‒ пастуху воля. Работа не волк, в лес не уйдёт. Работа веселье любит. Работу с плеч, да и на печь.

фр. Il fait bon faire la fête après la besogne faite (Сделав дело, хорошо и праздновать).

англ. Nor does Apollo always bend his bow (Аполлон не всегда натягивает тетиву). All work and no play makes Jack a dull boy (Одна работа делает Джека скучным малым).

нем. Nach getaner Arbeit ist gut ruhen (После сделанной работы хорошо отдохнуть). Arbeit ist kein Hase, läuft nicht in den Wald (Работа ‒ не заяц, не убежит в лес).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

непрыве́тны, ‑ая, ‑ае.

Разм. Тое, што і непрыветлівы. Хмур[н]ы і сур’ёзны твар [Стэфы] здаваўся злосным і непрыветным. Чарнышэвіч. У чорнай цемры, якая ахінула ўсё — і лясок, і нізіну, і ўзгоркі — імжыць па-асенняму непрыветны і халодны дождж. Сіўцоў. Парослы сівым лішайнікам чорны лес выглядаў суровым і непрыветным. Ігнаценка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)