све́жы, -ая, -ае.
1. Толькі што падрыхтаваны або атрыманы, не сапсаваны, а таксама такі, якога не кранула апрацоўка (вэнджанне, саленне, кансерваванне і пад.).
Свежыя кветкі.
Свежыя ягады.
С. чай.
Свежае мяса.
2. Які не быў у карыстанні, ва ўжыванні.
Свежыя фіранкі.
3. Пра ваду, паветра: чысты, нічым не забруджаны, які часта абнаўляецца.
У хаце свежае паветра.
Свежая вада.
4. Халаднаваты, не вельмі цёплы.
Вечар досыць с.
С. вецер.
5. Які не страціў сваёй яркасці, натуральнай афарбоўкі.
Фарба на сценах не пажухла, была як свежая.
Свежае сена (ярка-зялёнае).
6. Выразны, новы або арыгінальны.
Свежыя ўражанні.
Свежая думка.
С. погляд на праблему.
7. Поўны сіл, энергіі, здаровы (пра чалавека).
Са свежымі сіламі працаваць (адпачыўшы, паспаўшы).
8. Які нядаўна ці толькі што з’явіўся; новы.
С. нумар штотыднёвіка.
Свежыя чуткі (пакуль нікому невядомыя).
|| наз. све́жасць, -і, ж.
Не першай свежасці (не свежы).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
prostrate
[ˈprɑ:streɪt]
1.
v.t.
1) валі́ць, кі́даць да ног, паніжа́ць, прыніжа́ць
2) прыво́дзіць да зьнямо́гі, мардава́ць, зьнясі́льваць
Sickness often prostrates people — Хваро́ба ча́ста зьнясі́львае людзе́й
2.
v.i.
1) па́даць ні́цма
2) зьнемага́ць; стра́чваць сі́лы, слабе́ць, дахо́дзіць да зьнямо́гі
3.
adj.
1) які́ ляжы́ць ні́цма
2) зва́лены, зьнямо́жаны, зьнясі́лены (хваро́бай)
3) бясьсі́льны, перамо́жаны
a prostrate enemy — перамо́жаны во́раг
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Prudentia saepe vitantur pericula
Дзякуючы разважлівасці мы часта пазбягаем небяспекі.
Благодаря рассудительности мы часто избегаем опасности.
бел. Асцярожнага і Бог сцеражэ. Добра рызыка разумная. Ідзеш на дзень, хлеба бяры на два. Ідучы па кладачцы, на бакі не глядзі. Не зведаўшы броду, не сунься ў воду.
рус. Гляди под ноги: ничего не найдёшь, так хоть ноги не зашибёшь/так нос не расшибёшь. Гляди в оба, да не разбей лоба. Носи бороду на плече (т. е. оглядывайся), бережёного коня и зверь в лесу не берёт.
фр. Prudence est la mère de sûreté (Осторожность ‒ мать безопасности).
англ. Caution is the parent of safety (Осторожность ‒ мать безопасности).
нем. Den Behutsamen behütet auch Gott (Бережёного бережёт также Бог). Gute Hut erhält das Gut (Хорошая шляпа сохраняет добро).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
A cane non magno saepe ingens aper tenetur
Маленькі сабачка часта стрымлівае вялізнага дзіка.
Маленькая собачка часто сдерживает большого кабана.
бел. Конік маленькі, ды даражэнькі. Малая прачка часам многа зробіць. Малы жук, ды вялікі гук. Малы залатнік, ды дарагі.
рус. Муравей невелик, а горы копает. Мала блошка, да и царю спуску не даёт. Мал золотник, да дорог. Невеличка мышка, да зубок востёр. Невеличка птичка, да коготок востёр.
фр. Petit mais brave (Мал, да удал). Petit chien belle queue (У маленькой собачки красивый/прекрасный хвост).
англ. Little strokes fell great oaks (Мелкие удары валят огромные дубы).
нем. Klein, aber fein (Маленький, да удаленький). Kleine Fliegen stechen große Leute (Маленькие мухи, но и большого человека кусают). Kurzer Flachs gibt auch langen Faden (Короток лён, а даёт длинные волокна).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Арэ́нда, у XIX ст. часта арандар ’гаспадар гасцініцы, шынкар’. Гэта значэнне з’явілася з ранда́ ’карчма’ (XIX ст. — Шакун, Тр. БГУ, 1958, 114) у выніку пераасэнсавання арэнда: корчмы даваліся ў арэнду. Параўн. таксама дыял. рэнда ’арэндная плата’ (Бяльк.) і пад. У старабеларускіх помніках з XVI ст. аренда, арендаръ (Гіст. мовы, 1, 249, 255), арендовати (Гіст. лекс., 111). Укр. з XVI ст. аренда, цяпер оренда, рус. з XVII ст. аренда ’тс’. Польск. з XVI ст. arenda і arendarz. З с.-вяк. лац. arrenda ’гадавая плата’ магчыма, але неабавязкова праз польскую, бо ў польскай з’яўляецца адначасова з бел. Вясноў, Бел. лекс., 35; Булахаў, Курс. суч., 164; Паўтарак, Бел. лекс., 135. Рускае праз польскую (Фасмер, 1, 85) ці праз беларускую, украінскую.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жыць. Рус. жить, укр. жи́ти, польск. żyć ’жыць’, в.-луж. žić ’загойвацца’, уст. ’жыць’, н.-луж. žyś ’загойвацца, цешыцца’, чэш. žiti ’жыць’, славац. žiť ’тс’, славен. žiti ’жыць’, серб.-харв. уст. жи̏ти ’жыць’, балг. дыял. жѝя ’жыць’, макед. (у складаных словах) жи‑ ’жыць’. Ст.-слав. жити ’жыць, ажыўляць, карыстацца з чагосьці’, ст.-рус. жити ’жыць’, ’быць’, ’адбывацца’, ’загойвацца’. Літ. gýti ’загойвацца’, лат. dzît ’жыць’, лац. vita ’жыццё’, грэч. βιοτή ’жыццё сродкі для жыцця’. І.‑е. корань *gu̯ei̯‑: *gu̯ī, часта з пашырэннем *‑ụ‑: *gu̯ī̆u̯‑o‑s ’жывы’, gu̯ī̆u̯‑to‑s ’жывот’ (гл.). Фасмер, 2, 52; Шанскі, 1, Д, Е, Ж, 294; Брукнер, 669; Махэк₂, 728; БЕР, 1, 549; Траўтман, 76; Покарны, 1, 467.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лы́паць ’маргаць’, ’бяссэнсава маргаць ад здзіўлення, страху, збянтэжанасці’, ’маўчаць, не ведаючы, што сказаць’ (ТСБМ, Шат., Касп.; КЭС, лаг.), ’вытрэшчваць вочы’ (полац., Нар. лекс., Чыгрынаў, КТС), лы́пнуць ’плюснуць (вачыма)’ (ТС). Укр. лупати (очима) ’тс’, зах. ’слаба гарэць’; польск. łypać запазычана з усх.-слав. моў. Да прасл. дыял. glipati: рус. устар. глипа́ть ’азірацца’, ст.-укр. гли́пати ’аглядваць, азіраючыся’, укр. гли́пати ’вытрэшчваць вочы’, бойк. ’кідаць вокам’, глип! ’зірк’, ’лып’, якое да і.-е. *glip‑/*ghlib‑ (Трубачоў, Эт. сл., 6, 127–128). Аднак аўтарамі гэтага слоўніка дапускаецца, што glipati — экспрэсіўнае ўтварэнне, якое можнатады параўнаць з дац. glippe ’маргаць’, швед. glippa ’часта адкрываць (вочы)’. Чэкман (Балто-слав. иссл., 74, 125) супастаўляе з літ. glìbti, žlìbti ’станавіцца падслепаватым’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Плюва́ць ’пляваць’ (Нас.; Растарг.; шчуч., Сл. ПЗБ), плювака ’хто часта плюе’ (Нас.); укр. плювати, рус. плевать, дыял. плювать ’тс’, польск. pluć, plwać, н.-луж. pluwaś, дыял./;/ш’, в.-луж. pluwać, чэш. pliti, кніжн. phati < ст.-чэш. ρΓναίΐ. літарат. plivati, славац. рГш© pľvať, славен. pljuvati, рэз’ян. pjuval, серб.-харв. тъувати, макед. гілю вес дыял. ivijyea. балг. плюя, плювам, ц.-слав. пльвати, плювати ’пляваць’. Прасл. *рГий, *plʼbvati (Бязлай, 3, 59) ці *pjuii, *pjьvati (Фасмер, 3, 291; Банькоўскі, 2, 613), роднаснымі з’яўляюцца: літ. spiauti, лат. spĮaut ’пляваць’, ст.-грэч. πτύω ’плюю’, гоц. speiwan ’пляваць’, ст.-інд. sthlvati ’плюе’ < і.-е. *speu‑ (Міклашыч, 251; Траўтман, 276; Френкель, 866; Махэк₂, 461). Сюды ж ашм. плаваць ’тс’ (Стан.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пры́тны ’круты, стромкі, адхоністы’ (Варл., Сцяшк., Ласт., Мат. Гом.), ’хуткі, праворны’ (Нас., Бяльк.), ’упарты, непаслушны’ (Ласт.), сюды ж пры́тна ’хутка, жвава’ (Нас.), ’моцна, шчыльна; тэрмінова; старанна, уседліва; вельмі неабходна’ (Нас., Юрч., Сцяшк., Жд. 3, ЛА, 5), прытно́м ’непасрэдна, адзін за адным, запар’ (ТСБМ, Касп., Стан.; беласт., Бел.-польск. ізал.), ’вельмі часта’ (Янк. 1; ст.-дар., Жыв. НС), пры́тня ’строма, круча’, пры́цінь, пры́ціня ’тс’: у сам пры́цінь сонца (пра сонца ў зеніце) (Ласт.), прыці́н ’зеніт’ (Стан.). Відаць, утварэнне з ‑n‑ суфіксацыяй: *prytъnъ(jь) або *pritьnъ(jь), што да *prъtiti, гл. пры́ткі, пры́тыць. Магчымы ўплыў іншых асноў, параўн. рус. дыял. при́тмом ’раптоўна, хутка’, якое Люканен (Восточнослав., I, 119) узводзіць да прасл. *pritь‑mo ад *pri‑tęti (< *tęti ’рэзаць’, гл. цяць).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пры́цьма, прыцьмом, прыцьмелі ’аніяк, зусім’ (ТС), прыть‑ MÓM ’поўнасцю, абсалютна’ (Клім.); параўн. укр. притьма, притьмом, притьмо ’як мага хутчэй, неадкладна’; ’надта, моцна, настойліва’; ’зусім, цалкам, поўнасцю, абсалютна, якраз, абавязкова, сапраўды’; ’канчаткова; напэўна, беспамылкова’, рус. дыял. притмом ’раптоўна, неадкладна, немінуча’. Усходнеславянскія арэальныя ўтварэнні на базе *pritęti (гл. прыцяць, цяць), для якіх рэканструюецца праформа *priіьп‑то (Карскі 2 — З, 67; Люканен, Восточнослав. и общ. яз., 119). Формы, што ўзыходзяць да Тв. скл., узніклі на аснове ўспрымання прыцьма як назоўніка або па аналогіі з іншымі прыслоўямі тыпу пры‑ цемкам, параўн. прыгнём ’змярканне’ (Нас.), прытьмом ’вечарам, на змярканні’ (Сл. Брэс.). Не выключаны ўплыў аналагічных формаў прыслоўяў ад прыць, прытны (гл.), параўн. прытном ’вельмі часта; усутыч’ (Стан.), прытнём ’хутка’ (З жыцця).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)