ДА́ТАЧНЫЯ ЛЮ́ДЗІ,
асобы, якія пажыццёва выконвалі ваенную дзярж. павіннасць на Русі ў канцы 15—17 ст. Выстаўляліся ад гар. і сельскага цяглага насельніцтва. Колькасць Д.л. у арміі была значная (у час паходу на Полацк 1563 іх было 80 тыс.). У сярэдзіне 17 ст. Д.л. ў складзе палкоў новага строю. З 1705 заменены рэкрутамі.
т. 6, с. 62
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
адбы́ць, -бу́ду, -бу́дзеш, -бу́дзе; -бы́ў, -была́, -ло́; -бу́дзь; зак.
1. што. Выканаць якую-н. павіннасць, абавязак; прабыць вызначаны тэрмін дзе-н.
А. чаргу на дзяжурстве.
А. тэрмін пакарання.
2. Выканаць што-н. фармальна, як бы з-пад прымусу.
А. заняткі.
3. Правесці, зрабіць, закончыць што-н.
А. вяселле.
4. Абысціся, абмежавацца чым-н.
Абед адным хлебам не адбудзеш (прымаўка).
◊
Не адбудзе і не прыбудзе (разм.) — не будзе ні выгоды, ні страты.
|| незак. адбыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; наз. адбыва́нне, -я, н. (да 1 знач.).
|| наз. адбыццё, -я́, н. (да 1—3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
абавязак, адказнасць, павіннасць, задача, прызначэнне, місія; нагрузка (разм.) □ справа гонару
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)
Марцоўка ’шчупак, які нерастуе ў сакавіку’ (полац., З нар. сл.). Аналагічна марчу́к ’шчупак, які нерастуе ў сакавіку’, укр. ’шчанё, якое нарадзілася ў сакавіку’, мартю́к ’заяц, які нарадзіўся ў сакавіку’, марцівки́ — тое ж пра куранят.
Марцоўка ’дзяржаўная павіннасць, якая выконвалася ў сакавіку’ (паўд.-усх., КЭС). Да рус. март ’месяц сакавік’ < ст.-слав. мартъ, мартии, якія праз с.-грэч. μάρτι(ο)ς з лац. (mensis) martius ’месяц Марса’ (лац. Mars, Martis).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сервіту́т, сарвіту́т, сурвіту́т ‘зямля, купленая сялянамі для агульнага карыстання; паша на панскіх угоддзях’ (Сл. ПЗБ), сервіту́т, сербіту́т, сіверту́т ‘тс’ (Сл. Брэс., ЛА), сервіту́т ‘абмежаванае права карыстацца чужой маёмасцю’ (ТСБМ), ст.-бел. сервитутъ ‘тс’ (Ст.-бел. лексікон). З лац. servitus, servitutis ‘павіннасць’, што да servitium ‘паслуга, служба’ < servīre ‘служыць’, servus ‘слуга’. Магчыма, праз польскае пасрэдніцтва, параўн. servitut ‘вызначанае права карыстання чужой маёмасцю; права пашы на панскім лузе’ (Станкевіч, Лексіка, 118; Варш. сл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гібе́рна
(ст.-польск. hiberna, ад лац. hiberna = зімовыя кватэры)
1) зімовыя кватэры войска ў Стараж. Рыме;
2) павіннасць зімовага ўтрымання войска і забеспячэння яго харчам, якую неслі жыхары дзяржаўных і царкоўных уладанняў у Рэчы Паспалітай.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
сэрвіту́т
(лац. servitus, -tutis = павіннасць, падначаленасць)
1) абмежаванае права карыстацца чужой уласнасцю (напр. права праезду, праходу праз зямельны ўчастак суседа), а таксама права на абмежаванне ўласніка ў пэўных адносінах;
2) абмежаванне ўлады дзяржавы над якой-н. тэрыторыяй на карысць іншай дзяржавы.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
АБАВЯ́ЗАК ВО́ІНСКІ,
абавязак грамадзян абараняць сваю Айчыну, навучацца ваен. справе і несці ваен. службу ў складзе ўзбр. сіл і інш. вайск, фарміраванняў. Замацаваны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, рэгулюецца Законам «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» ад 5.11.1992. Мае адносіны да грамадзян, органаў дзярж. улады і кіравання, прадпрыемстваў, устаноў і арг-цый незалежна ад форм уласнасці і ўмоў гаспадарання. Абавязак воінскі не пашыраецца на замежных грамадзян, якія жывуць на тэр. Беларусі, і асоб без грамадзянства. Гл. таксама Воінская павіннасць.
т. 1, с. 9
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
ГІБЕ́РНА
(ад лац. hibernus зімовы),
1) у Стараж. Рыме зімовыя кватэры войска.
2) У Рэчы Паспалітай павіннасць зімовага ўтрымання войска і забеспячэння яго харчам, якую неслі жыхары дзярж. і царк. уладанняў (шляхецкія маёнткі былі вольныя ад яе). У 1649—52 заменена на аднайм. штогадовы падатак, скасаваны на сейме ў 1775. Вызначалася сеймамі ў памерах патрэбы, у ВКЛ у 1-й пал. 18 ст. дасягала 0,5 млн. злотых. З гіберны рабіліся выплаты гетманам, пісарам польным і інш. вайск. службоўцам.
В.С.Пазднякоў.
т. 5, с. 213
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Мус 1 ’павіннасць, неабходнасць, прымус, насілле’ (Нас., Др.-Падб., Гарэц., Сцяшк., Бяльк., Сл. ПЗБ; добр., Рам. 1), ’гульня ў карты без пасаў’ (Нас.), ст.-бел. мусъ ’неабходнасць, прымус’ (XVI ст.) — запазычанне са ст.-польск. mus ’тс’ (Булыка, Лекс. запазыч., 137), якое з musieć (ст.-в.-ням. muoʒan, с.-в.-ням. müeʒen ’вольны час; мець магчымасць’, суч. ням. Muß, магчыма, з фразы man muß ’трэба’). У ст.-польск. мове mus (mos) яшчэ мела значэнне ’гарнец (мера)’.
Мус 2, мусы ’зарослы травою выган’ (Нар. Гом. — І. Навуменка, КТС). Няясна. Магчыма, з ням. Mus ’ежа’ (г. зн. ’паша’).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)