эне́ргія, -і, ж.
1. Адна з асноўных уласцівасцей матэрыі — мера яе руху, а таксама здольнасць выконваць работу.
Э. вады.
Ядзерная э.
Эканомія энергіі.
2. Рашучасць і настойлівасць у рабоце, дзеяннях.
Працаваць з энергіяй.
|| прым. энергеты́чны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ГІЛАЗАІ́ЗМ
(ад грэч. hylē матэрыя + zōē жыццё),
філасофскае вучэнне пра ўсеагульную адушаўлёнасць матэрыі. У навук. ўжытак тэрмін уведзены ў 1678 англ. філосафам Р.Кедвартам. Гілазаізм — лагічнае дапушчэнне пра адзінства, цэласнасць, самаразвіццё свету, яго праявы адрозніваюцца толькі ўзроўнем развіцця, а не сутнасцю. На аснове такой канцэптуальнай схемы ўзніклі блізкія да гілазаізму вучэнні — пантэізм, панпсіхізм, а таксама вучэнне пра адлюстраванне як усеагульную ўласцівасць матэрыі. Паводле гэтай канцэпцыі, не толькі элементарныя жыццёвыя працэсы, але і складаныя інфарм. сістэмы, што генерыруюць пачуццёвасць, псіхіку і мысленне, маюць натуральнае паходжанне. У стараж.-грэч. філасофіі ідэі гілазаізму распрацоўвалі прадстаўнікі натурфіласофіі (Фалес, Анаксімен, Геракліт, Эмпедокл і інш.). У эпоху Адраджэння гілазаізм у форме пантэізму складаў істотную частку філасофіі Н.Кузанскага, Б.Тэлезіо, Дж.Бруна. Мысленне як уласцівасць, характэрную для ўсёй прыроды, як атрыбут матэрыі разглядаў Б.Спіноза. Франц. матэрыялісты 18 ст. (Д.Дзідро, Ж.Рабінэ) абгрунтоўвалі субстанцыяльны характар адчуванняў, прызнавалі агульную адушаўлёнасць матэрыі. Усеагульнасць уласцівасці адлюстравання знаходзіць пераканаўчае і практычнае пацвярджэнне ва ўсёй сістэме тэхн. забеспячэння сучаснага інфарм. працэсу.
А.В.Ягораў.
т. 5, с. 242
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
антырэ́чыва, ‑а, н.
Форма матэрыі, процілеглая рэчыву, у якім элементарныя часцінкі маюць, у прыватнасці, процілеглы электрычны зарад (электрон — дадатны, пратон — адмоўны і пад.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
абіяге́нны
(ад а- + біягенны)
біял. які ўзнік з неарганічнай матэрыі.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
аўтаго́нія
(ад аўта- + -гонія)
тэорыя ўзнікнення жыцця з неарганічнай матэрыі.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
клу́нак
(польск. tłumok)
рэчы, звязаныя ў кавалак матэрыі, посцілку, хустку.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
крышталёід
(ад крышталь + -оід)
прадукт перапрацоўкі матэрыі ў расліннай клетцы.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
надшы́ць, ‑шыю, ‑шыеш, ‑шые; зак., што.
Прышыўшы што‑н. да чаго‑н., зрабіць даўжэйшым. Надшыць прасціну. // Прышыць што‑н. да чаго‑н. Надшыць кавалак матэрыі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Акрамо́сак ’шматок крамнай матэрыі’ (Бяльк.), ’шмат, абрэзак’ (Касп.), акрамоссе (Касп.), акрамёскі (КЭС, Багд.) да крамсаць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
БЕ́РКЛІ (Berkeley) Джордж
(12.3.1685, г. Кілкені, Ірландыя — 14.1.1753),
англійскі тэолаг і філосаф. Атрымаў адукацыю ў Дублінскім ун-це. З 1734 епіскап англіканскай царквы ў Клойне (Ірландыя). Паводле яго вучэння, усе прадметы аб’ектыўнай рэальнасці існуюць толькі таму, што ўспрымаюцца суб’ектам; наогул няма нічога, што рэальна існуе, акрамя субстанцыі духу, душы і «майго Я». Выступаў з крытыкай атэізму, уяўлення аб матэрыі як прадметнай аснове (субстанцыі) целаў і іх якасцяў, а таксама вучэння Дж.Лока і Ньютана аб матэрыі і прасторы. Лічыў немагчымым утварыць агульныя ідэі прасторы і матэрыі, абстрагаваўшыся ад уласцівасцяў асобных рэчаў, паколькі ў чалавека няма пачуццёвага ўспрымання матэрыі. Зыходзячы з канцэпцыі суб’ектыўнага ідэалізму сцвярджаў, што нават калі б усе суб’екты ўспрымання зніклі, рэч працягвала б існаваць як сума «ідэй» у розуме Бога — суб’екта, які не можа знікнуць, і таму не можа знікнуць і створаны ім свет зорак, планет і Зямля з усім, што існуе на ёй. Асн. працы: «Спроба новай тэорыі погляду» (1709), «Трактат пра пачаткі чалавечых ведаў» (1710), «Тры размовы паміж Гіласам і Філонусам» (1713), «Алсіфрон, ці Дробны філосаф» (т. 1—2, 1732) і інш.
т. 3, с. 113
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)