паіць, паю, поіш, поіць; заг. паі; незак., каго-што.

1. Даваць піць каму‑н. Жанчына нахіляецца, набірае ў прыгаршчы ваду, поіць хлопчыка і дзяўчынку. Гамолка. На момант заціхае бою гром, І маці хлеб байцам выносіць спешна І поіць іх ля весніц малаком. Лойка. // Даваць піць спіртныя напіткі, частаваць імі. Хлопцы недзе пілі і паілі музыканта. Адамчык. // Выкормліваць малаком (пра маладых свойскіх жывёл).

2. перан. Насычаць вільгаццю, вадой. Усходы набіралі рост і сілу, Дажджы і росы іх паілі, Як маткі малаком сваіх дзяцей. Пушча. Летняе сонца.. варыла святло і цеплыню, навальнічныя дажджы шчодра паілі глебу. Хадкевіч. // Забяспечваць, папаўняць чым‑н. Возера паілі крыніцы, яны, відаць, нябачна білі з дна, таму вада была такая празрыстая і мала награвалася. Навуменка.

•••

Паіць і карміць каго — мець каго‑н. на поўным утрыманні.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

памяты, ‑ая, ‑ае.

1. Дзеепрым. зал. пр. ад памя́ць.

2. у знач. прым. Няроўны, нягладкі, са складкамі, маршчынамі. У лодцы сядзеў чалавек у сіняй палінялай майцы і шэрым памятым капелюшы. Шашкоў. Пазаўчора з суседняй вёскі .. [людзям] перадалі зачытаную, памятую партызанскую газету. Шамякін. // Які страціў сваю першапачатковую форму ад удару, штуршка; пашкоджаны ўмяцінамі. Пад адхонамі валяліся памятыя цыстэрны, шкілеты вагонаў. Карпаў. Там, на шырокіх дашчаных паліцах і ў вялізных плеценых карзінах, яшчэ можна было знайсці хлеб — праўда, пабіты і памяты. Якімовіч. // Прыбіты, прыгнуты, прытоптаны (аб раслінах). На тым месцы, дзе [людзі] селі на зямлю, асталася пасля іх толькі памятая трава. Чорны. // перан. Заспаны, са слядамі стомы; змораны, нясвежы (пра твар). Якаў застаў Вярбіцкага дома. Той нядаўна прачнуўся, і твар яго быў памяты і нясвежы. Чарнышэвіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

прайсціся, прайдуся, пройдзешся, пройдзецца; пр. прайшоўся, ‑шлася, ‑шлося; заг. прайдзіся; зак.

1. Зрабіць некалькі крокаў; прагуляцца. [Рэдактар] устаў з-за стала, прайшоўся па кабінеце, потым сеў на крэсла насупроць Зараніка. Хадкевіч. // Пратанцаваць. Надышла чарга і да Ганкі: яе прымусілі танцаваць «Лявоніху», і, саромеючыся, яна прайшлася ў танцы па хаце. М. Стральцоў. / у вобразным ужыв. Вецер прайшоўся па соснах — Па клавішах залатых. Іверс.

2. Падвергнуць якой‑н. апрацоўцы, якому‑н. уздзеянню паверхню чаго‑н. Учора зранку нават так было: задумаўся [Антон] і не заўважыў, як фуганкам залішне прайшоўся. Пальчэўскі.

3. Разм. Хутка правесці рукой па чым‑н. Каля клуба, відаць, на ганку, нехта прайшоўся па нізкіх ладах баяна. Ракітны. Падаючы .. [паштальёну] хлеб, яна адарыла яго такой усмешкай, што ён палічыў патрэбным яшчэ раз прайсціся па сваіх вусах. Лынькоў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

скарынка, ‑і, ДМ ‑нцы; Р мн. ‑нак; ж.

1. Цвёрды вонкавы слой хлеба, пірага і пад. Уліта Антонаўка занесла на стол гарачы пірог, .. накрыла ручніком, як пакрывала [хлебныя боханы], выняўшы іх з печы і абмыўшы румяную скарынку вадой. Шамякін. Свежы, з тоўстай бліскучай скарынкай быў хлеб. Мікуліч. «Печаная бульба — гэта казка, Паскрабеш нажом. — і калі ласка. Жоўтая скарынка, як пірог». Панчанка. // Пра ежу, харч, сродкі для існавання. [Цімох:] — Бедныя былі ў нас людзі, па ваработках цягаліся, служылі за няшчасныя рублі, за скарынку хлеба. Колас. Цягаў мяшкі пукатыя Ён дзень у дзень, каб мець Скарынку, каб за хатаю Шчэ пачакала смерць. Панчанка.

2. Верхні зацвярдзелы слой чаго‑н. Захрабусцела пад лапцямі нечапаная скарынка снегавой цаліны. Крапіва. Пастукала [Маня] рыдлёўкай — не лезе ў грунт. Толькі верхнюю скарынку сяк-так знімае. Якімовіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

смажыцца, ‑жуся, ‑жышся, ‑жыцца; незак.

1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пад уздзеяннем тэмпературы, агню рабіцца гатовым да ўжывання як ежа. Пакуль смажыліся скваркі, Турсевіч падгатаваў стол да вячэры. Колас. Там на вясёлым полымі даўно ўжо смажыліся грыбы ў смятане і яечня з вяндлінай, а на моцным дубовым стале чакалі нас сыр, агуркі, мёд, духмяны хлеб з кменам і вялікі збан кіслага малака. В. Вольскі.

2. перан. Разм. Пячыся па сонцы; знаходзіцца ў гарачым месцы. — Нашы людзі пылу не баяцца, — уставіла сваё мачыха. — Нашы людзі на сонцы смажацца, на дажджы купаюцца і пылам прычашчаюцца, дык ім нічога не абыходзіць. Сабаленка. А Віктар, бачыш ты,.. прымусіў сядзець тут і смажыцца на сонцы. Гамолка.

3. Зал. да смажыць (у 1 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

узбі́цца сов.

1. (на что-л. острое, на какое-л. препятствие) напоро́ться, наткну́ться;

2. (неожиданно встретиться с чем-л. неприятным) наткну́ться;

у. на заса́ду — наткну́ться на заса́ду;

3. разг. (с трудом влезть на что-л.) взобра́ться, взгромозди́ться;

4. (на што) разг. (раздобыть что-л.) разжи́ться (чем);

у. на хлеб — разжи́ться хле́бом;

◊ у. на капе́йку — разжи́ться на де́ньги

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

сухі прыметнік

  1. Не замочаны, не мокры.

    • Сухая бялізна.
    • Сухое сена.
    • С. кампрэс.

  2. Пазбаўлены вільгаці, не сыры.

    • Сухія дровы.
    • С. клімат.
    • С. вецер.

  3. Які страціў свежасць, сакавітасць, мяккасць, высахлы або высушаны.

    • С. батон.
    • Сухія яблыкі.
    • Сухое малако.
    • С. харч (не вадкі).

  4. Пазбаўлены спажыўных сокаў, засохлы, амярцвелы.

    • С. куст малін.
    • С. корань.
    • Сухая рука (з атрафіраванымі мышцамі).
    • Сухая скура (з-за недастатковага выдзялення тлушчу тлушчавымі залозамі).

  5. Які праводзіцца, робіцца або праходзіць, працякае пры адсутнасці вільгаці, вадкасці.

    • Сухая тынкоўка.
    • С. кашаль (без вадкіх выдзяленняў).

  6. Нішчымны, без нічога (пра хлеб).

    • Дзіця есць с. батон.

  7. Які мае сухарлявы склад цела, хударлявы.

    • С. стары.

  8. пераноснае значэнне: Пазбаўлены душэўнай цеплыні, дабрыні; неласкавы.

    • С. чалавек.
    • С. тон (непрыветны).

  9. пераноснае значэнне: Скупы, лаканічны.

    • С. пералік фактаў.

  10. Пра гукі: пазбаўлены гучнасці, мяккасці.

    • С. лязгат металу.

  11. Пра лік у гульні: такі, пры якім той, хто прайграў не атрымаў ніводнага ачка.

    • Прайграць матч з сухім лікам.

Сухі закон — забарона гандляваць моцнымі алкагольнымі напіткамі.

|| памяншальная форма: сухенькі.

|| назоўнік: сухасць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

сядзець дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Займаць такое становішча, пры якім тулава апіраецца на што-н. сваёй ніжняй часткай.

    • С. на лаўцы.
    • С. вярхом (на кані).

  2. Пра птушак, насякомых: знаходзіцца на якім-н. месцы, не рухаючыся.

    • Ластаўкі сядзяць на правадах.

  3. Знаходзіцца, быць дзе-н., у якім-н., месцы (пра людзей і прадметы).

    • С. цэлы дзень дома.
    • Куры сядзяць запёртыя ў хляве.
    • Хлеб сядзіць у печы.

  4. Знаходзіцца ў якім-н. стане або займацца чым-н.

    • С. без работы.
    • С. без хлеба (галадаць).
    • С. з хворым дзіцем месяц.
    • С. за вязаннем.
    • С. за чарцяжамі.

  5. Быць у зняволенні; быць пазбаўленым свабоды.

    • С. у турме.
    • С. на гаўптвахце.

  6. Знаходзіцца, размяшчацца дзе-н.

    • Шыбы ў вокнах сядзяць няшчыльна.
    • Пад сасной сядзіць баравік.

  7. Глыбока ўпіўшыся куды-н., аставацца там.

    • Стрэмка сядзіць у пальцы.
    • Куля сядзела вельмі глыбока ў назе.

  8. Пра адзенне: добра аблягаць фігуру.

    • Сукенка сядзіць прыгожа.
    • Вось дзе сядзіць хто-што ў каго (размоўнае, неадабральнае) — пра каго-, што-н., што прычыняе вялікія клопаты, непрыемнасці.
    • Сядзець у дзеўках (размоўнае) — доўга не выходзіць замуж.

|| назоўнік: сядзенне.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

бра́цца, бяру́ся, бярэ́шся, бярэ́цца; бяро́мся, бераце́ся, бяру́цца; бяры́ся; незак.

1. за каго-што. Хапацца рукамі за які-н. прадмет або за каго-н. Б. за рукі.

2. за што. Пачынаць работу, якую-н. дзейнасць прыладай працы, зброяй. Б. за граблі.

3. за што. Прыступаць да якой-н. справы, распачынаць дзейнасць. Б. за вучобу.

4. за каго-што. Прымаць меры ўздзеяння ў адносінах да каго-, чаго-н. (разм.). Б. за парушальнікаў працоўнай дысцыпліны. Б. за дысцыпліну.

5. з інф. Прымаць на сябе абавязацельствы выканаць што-н. Б. адрамантаваць жняярку.

6. Пачынацца, наставаць (пра з’явы прыроды). Бярэцца на мароз.

7. Лавіцца на вуду, спінінг (пра рыбу). Шчупак на хлеб не бярэцца.

8. Ліпнуць, прыставаць да каго-, чаго-н. Гразь бярэцца за боты.

9. Расці, набірацца сілы (разм.). Нядаўна палолі, а пустазелле зноў бярэцца.

◊

Брацца за гуж (разм.) — пачынаць якую-н. сур’ёзную справу.

Брацца за розум (разм.) — рабіцца разважлівым, станавіцца на правільны шлях.

Брацца ў рожкі (разм.) — выяўляючы сваю самастойнасць, задзірацца, спрачацца.

|| зак. узя́цца, вазьму́ся, во́зьмешся, во́зьмецца; во́зьмемся, во́зьмецеся, во́зьмуцца; узя́ўся, узяла́ся, -ло́ся, -лі́ся; вазьмі́ся.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс, часткова)

рэ́заць несов.

1. в разн. знач. ре́зать; (нарыв и т.п. — ещё) вскрыва́ть;

р. мета́л — ре́зать мета́лл;

нож не рэ́жа, трэ́ба яго́ натачы́ць — нож не ре́жет, на́до его́ наточи́ть;

р. лёд канька́мі — ре́зать лёд конька́ми;

р. па дрэ́ве — ре́зать по де́реву;

р. на экза́мене — ре́зать на экза́мене;

яго́ го́лас рэ́жа слых — его́ го́лос ре́жет слух;

р. мяч — ре́зать мяч;

2. безл. ре́зать;

рэ́жа ў жываце́ — ре́жет в животе́;

3. (на мясо) ре́зать; забива́ть, бить;

4. (дрова) пили́ть;

◊ р. пра́ўду (у во́чы) — ре́зать пра́вду (в лицо́);

р. без нажа́ — ре́зать без ножа́;

р. во́чы — ре́зать глаза́;

па жывы́м р. — по живо́му ре́зать;

ву́ха (ву́шы) рэ́жа (дзярэ́) — у́хо (у́ши) ре́жет (дерёт);

хлеб-соль еш, а пра́ўду рэж — посл. хлеб-соль ешь, а пра́вду режь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)