Verbum

Е́жа ’тое, што ядуць і п’юць, прадукты харчавання’ (ТСБМ). Рус. ежа ’тс’, укр. їжа ’тс’, серб.-харв. је̏ђа, славен. jeja ’тс’, польск. jedzą, славац. jedza, н.-луж. jěza ’тс’, прасл. ědja. Знайсці дакладную адпаведнасць за межамі слав. моўнай глебы цяжка. Толькі для прасл. ěda, ědь мы знаходзім балтыйскія і іншыя індаеўрапейскія паралелі (параўн. адпаведна літ. ė́da, ė̃dis). Таму насуперак Трубачову (Эт. сл., 6, 40–41) ědja з’яўляецца славянскай інавацыяй.

Жуль-жуль-жуль ’выгук для падзывання авечак (міёр., Шатал.). Параўн. славен. žûžka ’імя чорнай авечкі’. Магчыма, корань *geu‑ з пашырэннем ‑l‑ са значэннем ’скручваць, згінаць’ (Покарны, 1, 397) > *žul‑. Сярод слоў і.-е. моў, узыходзячых да гэтага кораня, есць словы са значэннем ’кучары’ (с.-іран. gūaire), ’галава’ (ням. Küllbock і Kielbock ’бязрогі баран’). Але пэўнасці ў такой рэканструкцыі няма, паколькі нам не вяло мы іншамоўныя паралелі гэтага выгуку’. Няясна.

Журба́ ₁ ’смутак’. Рус. дыял. паўд., дан., сарат., амур. журба́ ’смутак, клопат’, укр., журба́, жур, жура́ ’смутак’, славен. žûrba ’паспешнасць, руплівасць’, серб.-харв. жу̀рба ’паспешнасць’. Ст.-рус. журба ’дакаранне’ (у Бярынды, 1627). Утворана з суфіксам ‑ьba ад дзеяслова журыць, журыцца (гл.), відаць, яшчэ ў ст.-рус. мове, паколькі ў паўд.-слав. слоў іншыя значэнні.

Журба́ ₂ ’гнаявая жыжка’ (Сл. паўн.-зах.). Кантамінацыя жур, журка (гл.) з жабурынне (гл.), жабура.

Зато́ка ’невялікі заліў’. Рус. смал. зато́ка ’багністы луг, месца, якое затапляецца паводкай’, цвяр. заток ’заліў’, укр. затока ’тс’, польск. zatoka ’заліў’, ’паглыбленне, паварот’, чэш., славац. zátoka ’заліў’, славен. zatòk ’невялікі заліў’, ’пухліна’, серб.-харв. за̑токи ’заліў’, балг. дыял. за́ток ’тс’. Ст.-рус. затокъ, затока ’тс’ (XVII ст.). Прасл. бязафіксны назоўнік ад za‑tek‑ti (гл. цячы) з чаргаваннем галосных е — о. БЕР, 1, 613; Нітшэ, 297; Юркоўскі, Ukr. hydrogr. 85.

Зрэ́нка ’адтуліна ў радужнай аболонцы’. Укр. уст. абл. зрі́нка, здрі́нка ’тс’ (Грынч.). Параўн. польск. źrenica ’зрэнка’, славац. zreníca, славен. zreníca. Ад дзеяслова zьrěti ’глядзець, бачыць’ утвораны дзеепрыметнік на ‑n‑, адкуль далей з суфіксам ‑ъk‑ > zьrěnka > зрэнка. Параўн. рус. (< ст.-слав.) зрение (< zьrěn + ije) з той жа вытворнай асновай. Утварэнне зах.-рус. Не выключана сувязь з зенка ’тс’, як і ў форм на ‑ica з зеница. Гл. зрок, зара, зары́ць.

Клешч ’невялікая членістаногая жывёліна павукападобных, якая паразітуе на целе чалавека, жывёлы, а таксама на раслінах (ТСБМ, Шат., Сл. паўн.-зах., Сцяшк., КЭС, лаг., Дразд., Бяльк., Яруш.). Укр. кліщ, рус. клещ ’тс’, серб.-харв. кле̑шт, славен. klèšč ’тс’, польск. kleszcz, чэш. klišť, славац. kliešť, в.-луж. klešč, н.-луж. klešč ’тс’. Лічыцца, у адпаведнасці з прынятай версіяй, што прасл. kleščь да прасл. klešči ’абцугі’ (Трубачоў, Эт. сл., 10, 20–23).

Клок ₁ ’жыццёвая сіла ў зярне’ (Чач., КЭС, лаг.). Гл. клёк.

Клок ₂ ’касмык, жмут сена, валасоў’ (Мат. Гом., Нар. сл., Сл. паўн.-зах.). Укр. клоччя, рус. клок ’тс’, балг. клъчище, серб.-харв. ку̑к, славен. kólke ’пакулле’, польск. kłak ’касмык, пакулле’. Найбольш верагодная версія да *plъkъ, генетычна суаднесенага з літ. plaukaĩ ’валасы’, лат. plaukas ’валокны’, с.-в.-ням. floccho ’касмык’ (Мацэнаўэр LF, 51, 125; Фасмер, 2, 252). Іншыя этымалогіі бяздоказныя.

Клі́каць ’голасна зваць’ (ТСБМ, Шат., Касп., Сл. паўн.-зах., Сержп., Бяльк., Яруш.), клікаць вясну ’сустракаць вясну’ (Ян.). Укр. кликати, рус. кликать, ст.-рус. кликати ’тс’, ст.-слав. клицати, балг. кликам, серб.-харв. кли̏цати, кли̏кати, славен. klícati ’тс’, ст.-чэш. kličeti ’тс’. Балтыйскія і гермайскія гукапераймальныя паралелі не маюць значэння ’зваць, клікаць’ (параўн. Фасмер, 2, 250), якое можна лічыць праславянскай семантычнай інавацыяй гукапераймальнага паходжання, з сакральнай функцыяй (параўн. клікаць вясну).

Край ₁ ’канечная лінія, вобласць, мясцовасць’ (ТСБМ, Нас., Шат., Касп., Яруш., ТС, Кліх, Сл. паўн.-зах., Мал., Ян.), ’бераг’ (Федар.), ’кавалак’ (Грыг.). Укр. край, рус. край, ст.-слав. краи, балг. край, серб.-харв. кра̑ј, славен. kràj, польск. kraj, чэш. kraj, в.-луж. kraj, прасл. krajь, якое генетычна суадносіцца з krojiti (гл. кроіць) (Бернекер, 1, 605; Траўтман, 141).

Край ₂ ’вельмі’ (Мат. Маг., Яўс., Сцяшк., Юрч.). Гл. край ₁.

Кроў ’чырвоная вадкасць, якая рухаецца па крывяносных сасудах арганізма’ (ТСБМ, Яруш., Нік. Напаў., Бяльк., Сцяшк., Сержп. Ск., Сл. паўн.-зах., Касп.). Укр. кров, рус. кровь ’тс’, ст.-слав. кръвь, балг. кръв, серб.-харв. кр̑в, славен. kȓv ’тс’, польск. krew, чэш. krev, славац. krv, н.-луж. kšew, палаб. kroj ’тс’. Прасл. kry мае ў якасці найбліжэйшых адпаведнікаў літ. kraũjas ’тс’. Ірл. cru, лац. cruor ’тс’ (Бернекер, 1, 632; Траўтман, 142).