Зака́ла ’помслівы чалавек’ (мядз., Нар. словатв.). Рус.дыял.зака́л ’чалавек, што крыўдзіць слабых’, пск. ’пятніца’, урал. ’зух’, польск.zakał ’чалавек, што кампраметуе блізкіх’, zakała ’ганебная, кампраметуючая рэч’, укр.уст.дыял.зака́ла ’сорам’ (Жэлях.), рус.кастр.зака́ла ’неакуратнасць, нядбайнасць’. Ст.-польск.zakał (XIV ст.) ’пляма, бруд, загана’. Параўн. чэш., славац.zákal ’пакаламучанне вады, піва, віна’. Параўн. рус.арханг., алан.зака́л ’смелы, бывалы чалавек’. Назва чалавека з адмоўнай характарыстыкай узыходзіць, відаць, як семантычны перанос да адмоўнай назвы рэчы. Можна меркаваць аб двух вытоках такога пераносу: хлеб з закальцам (закалам) ганьбіць гаспадыню, адкуль ідзе семантычны шлях: ’закалец у хлебе’ > ’нядбайнасць’ > ’ганебная рэч’, ’сорам’ > ’чалавек, што кампраметуе блізкіх’ > ’кепскі чалавек’, у тым ліку ’помслівы’, ’п’яніца’ і г. д. ’Пакаламучанае віно’ > ’кепскае віно’ > ’кепская рэч’ > ’кепскі чалавек’. Адносна другога шляху важна ўлічыць адцягненае, пераноснае ўжыванне слова ўжо ў XIV ст. у ст.-польск., якое можа ўзыходзіць да ст.-чэш. (суч. чэш.zákal тлумачыцца як аддзеяслоўны бязафіксны назоўнік ад zakaliti да кал ’бруд’, параўн. каламуціць). Гл. закалец. Рус.зака́л ’смелы, бывалы чалавек’, ’зух’ можа быць непасрэдна ад закалять(ся) ’гартавацца, атрымліваць вопыт’ і хутчэй не звязана са словамі са знач. адмоўнай характарыстыкі чалавека.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
быва́лый
1.(былой, бывший прежде) разг. ко́лішні, міну́лы; (привычный — ещё) не но́вы, звыча́йны;
быва́лые го́ды ко́лішнія (міну́лыя) гады́;
э́то де́ло быва́лое гэ́та спра́ва звыча́йная;
2.(сведущий, опытный) разг.быва́лы чалаве́к;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
sophisticate
1.[səˈfɪstɪkeɪt]
v.t.
1) рабі́ць быва́лым, дасьве́дчаным
2) уво́дзіць у зман; перакру́чваць фа́кты, займа́цца сафі́стыкай
3) рабі́ць больш склада́ным, эфэкты́ўным (пра машы́ну, інструмэ́нт)
2.[səˈfɪstɪkət]
n.
быва́лы, дасьве́дчаны, вы́танчаны чалаве́к
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
sophisticated
[səˈfɪstɪkeɪtɪd]
adj.
1) быва́лы, жыцьцёва дасьве́дчаны, сьве́цкі
2) вы́танчаны, рафінава́ны
sophisticated humor — вы́танчаны гу́мар
3) які ўво́дзіць у зман, фальшы́вы
4) склада́ны, даскана́лы
a sophisticated missile — найнаве́йшая ўдаскана́леная раке́та
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
стрэ́ляны, ‑ая, ‑ае.
1. Такі, у якога стралялі; забіты са стрэльбы (пра дзічыну). Стрэляная слонка.// Які пабыў у баях, абстраляны. Стрэляны салдат.//перан. Вопытны, бывалы, які ўсё зведаў і да ўсяго прывык. [Валодзя:] — [Цішка] сам гаварыў. Да таго ж, відаць, стрэляны хлопец.Федасеенка./узнач.наз.стрэ́ляны, ‑ага, м.Стрэлянаму, цёртаму ў жыцці з успамінам хочацца прайсці па слядах юнацтва.Русецкі.
2. Выкарыстаны для стральбы. Калі манеўры скончыліся, Слабодка хадзіла збіраць на балота стрэляныя патроны.Навуменка.
•••
Стрэляны верабей (стрэляная птушка)гл. верабей.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
таргава́ць, ‑гую, ‑гуеш, ‑гуе; незак.
1. Збіраючыся купіць што‑н., прыцэньвацца, дамаўляцца аб цане. Калі ж япрукі жывыя, то іх трэба яшчэ важыць, таргаваць і разоў дваццаць пляснуць далонню аб далонь прадаўца.Колас.Бывалы яшчэ здалёк убачыў высокага, статнага Нічыпаровіча, які азартна таргаваў нешта ў спекулянта.Новікаў.
2.Разм. Тое, што і гандляваць. [Шэя:] — У .. [сваякоў] вялікі магазін — ботамі таргуюць.Гартны.
3.перан.Зневаж. Рабіць прадметам гандлю (пра людзей, іх пачуцці і пад.). Таргаваць сумленнем. □ І ён [Даніла] сцярогся таго зброду, Якім не цяжка таргаваць.Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цёрты, ‑ая, ‑ае.
1.Дзеепрым.зал.пр.ад церці.
2.узнач.прым. Размяты, растоўчаны на парашок, у дробную аднародную масу. Цёртыя фарбы. Цёртая салома. □ А маці ўсё чакала, перасыпала цёртым самасадам сынавы кашулі і цёмна-сіні касцюм.Б. Стральцоў.
3.перан.; узнач.прым.Разм. Які многа бачыў у жыцці; бывалы, вопытны. Многія з выхаванцаў, што паступілі ў дзетдом у апошні час, былі хлопцы цёртыя.Нядзведскі.Як чалавек цёрты, развіты, садоўнік разбіраўся ў людзях, меў падыход да іх.Лось.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
стары́, -а́я, -о́е.
1. Які дасягнуў старасці.
Старая жанчына.
Цяжка жыць старому (наз.).
2. Які даўно ўзнік, існуе доўгі час.
Старая вёска.
3. Якім доўга карысталіся, паношаны.
Старыя падручнікі.
Старая сукенка.
4. Мінулы, які даўно прайшоў, не сучасны.
Старыя парадкі.
5. Які быў раней, папярэднічаў каму-, чаму-н.
Старое рэчышча ракі.
6. Зроблены, створаны даўней і які захаваўся да цяперашняга часу; даўнейшы.
Старая частка горада.
Старая архітэктура.
7. Вопытны, бывалы.
С. грыбнік.
8. Даўно вядомы.
Старая прымаўка.
9. Які стаў нясвежым, страціў свае якасці (пра прадукты харчавання).
Старое сала.
10. Які стаў несапраўдным пасля пэўнага тэрміну або пасля выкарыстання.
С. білет.
С. пропуск.
◊
І стары і малады — усе да аднаго, усе без разбору.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
géstern
adv учо́ра
seit ~ — з учара́шняга дня
von ~ — учара́шні
er ist nicht von ~ — ён быва́лы [спрактыкава́ны] чалаве́к
◊ wir sind nicht von ~ — ≅ мы са́мі з вуса́мі
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)