лепш нареч. сравнит. ст. лу́чше, полу́чше;

◊ тым л. — тем лу́чше;

як мага́ л. — как мо́жно лу́чше;

л. за ўсё — лу́чше всего́;

л. не трэ́ба — лу́чше не на́до;

л. по́зна, як ніко́лі — посл. лу́чше по́здно, чем никогда́;

у гасця́х до́бра, а до́ма л. — посл. в гостя́х хорошо́, а до́ма лу́чше;

л. благі́ мір, чым до́брая сва́рка — посл. худо́й мир лу́чше до́брой ссо́ры;

л. сіні́ца ў рука́х, чым жураве́ль у не́бе — посл. лу́чше сини́ца в рука́х, чем жура́вль в не́бе;

л. з разу́мным згубі́ць, чым з ду́рнем знайсці́ — посл. лу́чше с у́мным потеря́ть, чем с глу́пым найти́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

утрыма́ць I сов., в разн. знач. удержа́ть; (о деньгах — ещё) вы́честь;

у. у рука́х ця́жкі груз — удержа́ть в рука́х тяжёлый груз;

яго́ не́льга ўтрыма́ць до́ма — его́ нельзя́ удержа́ть до́ма;

фу́рман не змог у. ко́ней — ку́чер не смог удержа́ть лошаде́й;

у. свае́ пазі́цыі — удержа́ть свои́ пози́ции;

у. у па́мяці — удержа́ть в па́мяти;

у. ад неабду́манага ўчы́нку — удержа́ть от необду́манного посту́пка;

у. сто ты́сяч рублёў з зарпла́ты — удержа́ть (вы́честь) сто ты́сяч рубле́й из зарпла́ты;

◊ на ланцугу́ не ўтрыма́ць — на цепи́ не удержа́ть

утрыма́ць II сов. (обеспечить средствами к существованию) прокорми́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

ха́та, ‑ы, ДМ хаце, ж.

1. Жылая сялянская пабудова, зрубленая з бярвення. Дзе была адна пустыня — Елкі ды бярозкі. — Поле будзе, пушча згіне, Стануць хаты, вёскі. Купала. Прасторная хата-пяцісценка, хляўчук, пуня. Верхавінне гонкіх сосен гойдаецца над гонтавым дахам. Хадкевіч.

2. Унутраная частка такой жыллёвай пабудовы; жылое памяшканне. На гэты дзень і сама хата Была прыбрана зухавата: Памыты лавы, стол, падлога. Колас. У хаце прыемна пахла цёплым хлебам і напаленай печкай. Мележ. У печы патрэсквалі і стралялі на хату чырвонымі вугельчыкамі дровы. Адамчык. // Падлога (з дошак або глінабітная). А месяцы праз два так хата зарасла, Што і зайсці ў яе агідна стала. Корбан. Не хітруе і лісіца, Ёй таксама не ляжыцца: Як мятлой, хвастом пушыстым Падмятае хату чыста. Муравейка. Дзе багата гаспадыняў, там хата не мецена. Прыказка. // Птушынае гняздо. Ластаўка ўецца віхураю — Над хатаю новай клапоча. Чарот. Натрудзіць дзяцел сваю дзюбу, збудуе сабе хату, і не паспеў яшчэ ў ёй асталявацца, як, глядзіш, ужо і кватарант з’явіўся: рыжая белка ці сама.. драпежніца-сава. Якімовіч.

3. Асобны сялянскі двор, гаспадарка; асобная сям’я. Вёска на пяцьдзесят хат. □ Тады, у тую восень, і нарабілі зямлянкі пад Курачовымі Цянямі. Збіраліся хатамі — і рабілі. Пташнікаў.

4. У назвах некаторых сельскіх устаноў. Хата-чытальня. Хата-лабараторыя.

•••

Адбіцца ад хаты — не быць дома, не глядзець гаспадаркі.

Выносіць смецце з хаты гл. выносіць.

Мая хата з краю — мяне гэта не датычыцца; гэта не мая справа.

На ўсю хату — а) вельмі моцна плакаць, гаварыць, крычаць. [Агапа] моцна заплакала на ўсю хату. Мурашка; б) займаць многа месца.

Чужую хату пільнаваць гл. пільнаваць.

Чым хата багата — форма ветлівага запрашэння.

Як у сваёй хаце — тое, што і як дома (гл. дома).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ці часц

1. (афармляе агульныя пыт сказы, не перакладаецца) ці быў ты ўчо́ра до́ма? warst du géstern zu Háuse?;

2. (ускос-на-пытальная часціца) ob;

не ве́даю, ці разуме́еш ты мяне́ ich weiß nicht, ob du mich verstéhst;

3. злучнік:

ці (то) зімо́ю, ці (то) ўле́тку im Wínter oder im Sómmer

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

Est proprius panis semper omnia mella suavis

Уласны хлеб заўсёды саладзейшы за мёд.

Собственный хлеб всегда слаще мёда.

бел. Лепш свае лычка, як чужы рамушок. Свой сухар смачней чужых пірагоў.

рус. Свой хлеб слаще. Свой хлеб сытнее. На своём кулаке слаще спишь. Свои сухари лучше чужих пирогов. Чужое и хорошее постыло, а своё и худое, да мило. Чужой калач скоро приедается.

фр. Pain acquis avec sueur est plus chéri que tartes et rôti (Хлеб, заработанный с потом, дороже, чем пироги и жаркое).

англ. Dry bread at home is better than roast meat abroad (Сухой хлеб дома лучше жареного мяса на чужбине).

нем. Eigen Brot nährt am besten (Свой хлеб кормит лучше всего). Besser eigenes Brot als fremdes Braten (Лучше свой хлеб, чем чужое жаркое).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

выпада́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае.

Незак. да выпасці.

•••

Не выпадае — а) няма магчымасці. Узяцца адразу за будоўлю ўсё ніяк не выпадала: і з лесам было цяжка, і на грошы лішнія ніяк не маглі ўзбіцца, ды і з дзецьмі яшчэ хапала клопату. Васілевіч; б) няма зручнага моманту, не з рукі. Сустрэчныя, як на тое, трапляліся пажылыя або ішлі купкамі, і чапаць іх не выпадала. Карпаў; в) нельга, непрыстойна. Дома глядзелі на семінарыста .. як на госця і паніча. Яму нібы ўжо і не выпадае займацца гаспадарчымі справамі. С. Александровіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дво́рнік, ‑а, м.

1. Работнік, які падтрымлівае чысціню і парадак на двары і на вуліцы каля дома. На тратуары з саўком і мятлою завіхаўся запознены дворнік. Карпаў. А калі Дзіма ішоў са школы, — на вуліцах высіліся цэлыя гурбы, і барадатыя дворнікі ў аўчынных кажухах і валёнках шырокімі драўлянымі лапатамі рассоўвалі іх з сярэдзіны вуліцы да рышткоў. Якімовіч.

2. Разм. Прыстасаванне ў выглядзе стрэлкі, якое служыць для ачышчэння ветравога шкла аўтамашыны ад снегу, вільгаці, пылу. [Снег] залепліваў ветравое шкло машыны. Старанна матляліся «дворнікі», зграбаючы снег. Шамякін.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

нездаро́вы, ‑ая, ‑ае.

1. Які недамагае, хварэе на што‑н.; хворы. [Падліпскі:] — Дадому вярнуўся нездаровы і нядужы, тыдні тры адляжаў у пасцелі. Адамчык. — Паедзем сёння, — стаяла на сваім Надзейка. — Дома нас чакаюць, дый Сымонка нездароў. Гурскі. // Які сведчыць аб нездароўі. Лялькевіч выпіў, з’еў гарачай бульбы, і бледны твар яго пакрыўся нездаровымі чырвонымі плямамі. Шамякін.

2. Шкодны для здароўя. Нездаровы клімат. □ Загорскі абводзіў вачыма каморку. Нездаровая. Пад самым дахам. Улетку, відаць, горача, узімку холадна. Караткевіч.

3. перан. Шкодны ў грамадскіх і маральных адносінах. Нездаровыя настроі. Нездаровая крытыка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

падра́ць, ‑дзяру, ‑дзярэш, ‑дзярэ; ‑дзяром, ‑дзераце; зак., каго-што.

1. Парваць, разарваць на часткі. Спакойна і ўпэўнена.. я выцягнула бюлетэнь з сумачкі, падрала яго на дробныя кавалкі. Савіцкі. [Валя:] — А дома маці лае, што сукенку падрала, што ўсе ногі ў стрэмках і смале. Грахоўскі.

2. Знасіць, неахайна або доўга носячы што‑н. Падраць абутак. Падраць за лета рубашку.

3. Разрываючы, забіць усіх, многіх (пра драпежных птушак і звяроў). Каршун падраў усіх курэй.

4. і чаго. Перацерці на тарцы нейкую колькасць чаго‑н. Падраць крыху бульбы на бліны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

раскрыча́цца, ‑чуся, ‑чышся, ‑чыцца; зак.

Разм.

1. Падняць моцны крык. А калі вечарам прыйдуць з работы сын з нявесткай, дык дзеці часамі і раскрычацца, то да маткі, то да бацькі прыстаюць. Колас. — Дзядуля, а чаго .. так раскрычаліся? — спытаў Андрэйка. Ляўданскі.

2. на каго. Пачаць гаварыць павышаным тонам; накінуцца на каго‑н. з крыкам. — Ну, ты, таго, не крыўдуй, што я раскрычаўся так. Галавач. Бацькі нашага тады яшчэ дома не было, ён быў у палоне .., і маці наша раскрычалася на Радчукоў, абзывала іх усякімі брыдкімі словамі... Сачанка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)