Verbum

Му́тны ’нячысты, каламутны’, ’пацямнелы, затуманены’, ’зямліста-шэры, туманны’, ’недастаткова выразны, абгрунтаваны’, хойн. ’сумны’, хойн., калінк. ’брудны’ (ТСБМ, Яруш., Сл. ПЗБ; лаг., Жыв. сл.; гродз., КЭС). Укр. мутни́й, рус. му́тный, мутно́й, польск. mętny, луж. mutny, чэш., славац. mutný, славен. môtèn, серб.-харв. му́тан, макед. матен, балг. мътен. Прасл. mǫtъnъ. Да мут, муці́ць (гл.).

Мясці́на, месці́на, ме́сціна, ме́сцінка ’пэўная частка якой-небудзь тэрыторыі; асобнае месца’, ’мясцовасць’, ’край, раён, акруга’ (ТСБМ, Яруш., Бяльк., Сл. ПЗБ, ТС), укр. чаркаск. місти́на ’месца’, рус. мести́на, ме́стина: смал., пск. ’месца’, уладз., арл. ’мясцовасць’; польск. mieścina ’мізэрны горад’, ’непрыгожая, бедная мясціна’, серб.-харв. mjestina ’вялізны горад’ (у Стуліча). Прасл. městina < město > ме́ста (гл.).

◎ На́жа ’удача’ (ТС), на́джа ’надзея, спадзяванне’ (драг., З нар. сл., столін., Нар. лекс.; лунін., Шатал.), параўн. пена‑ джэно ’нечакана, неспадзявана; незнарок’ (ТС). Праславянскі дыялектызм *nadja? Параўн. серб.-харв. на́да ’надзея, спадзяванне’, славен. nȃda ’тс’. Гл. надзёя. Не выключана, што аналізуемае слова з’яўляецца аддзеяслоўным назоўнікам ад на́дзіцца ’спадзявацца, чакаць’ або на́дзіць ’вабіць, прыманьваць’.

Най- — прыстаўка найвышэйшай ступені параўнання, рус. наи‑, укр. най‑, польск. naj‑, чэш. nej‑, славац. naj‑, славен. naj‑, серб.-харв. нај‑, балг. най‑, макед. нај‑. Прасл. *nai‑ з na‑ ₁ пры дапамозе ўзмацняльнай часціцы ‑j (i̯) (ESSJ, SG, 2, 433–435; Фасмер, 3, 33, 39; Шустар-Шэўц, 13, 982; Бязлай, 2, 213). Гл. на-.

Но́даць ’псаваць’ (Касп.), ’абнеслаўляць’ (Інстр. 3). Тыповы прастамоўны «займеннікавы» дзеяслоў з шырокай, звычайна адмоўнай ці непрыстойнай семантыкай (своеасаблівы эўфемізм), параўн. чэш. ondat, луж. wonozyć, wonoześ, славен. onegati, серб.-харв. о̏ндати, балг. онодя, онождам (таксама і нодя) ад прасл. *onъda, займеннікавага прыслоўя, што ўзыходзіць да *onъ, гл. ён (Махэк₂, 414; ESSJ SG, 2, 532).

Пагалоска ’чуткі, размовы, якія перадаюцца; рэха’ (ТСБМ), ’чуткі’ (Нас., Бяльк., Яруш., Сцяшк.), по́голос ’водгук’, поголо́ска ’чутка’ (ТС). Рус. па́голос, па́голосок ’адгалоска’, укр. по́голос, поголо́ска ’чуткі, размовы’, польск. pogłos ’водгук, рэха’, pogłoska ’чуткі, размовы’, серб.-харв. устар. по̀глāсје ’звестка, весць’. Да голас (гл.), прэфіксальным або канфіксальным спосабам словаўтварэння (гл. Сцяцко, Афікс. наз., 227, 241).

Пакале́нне ’сваякі адной ступені роднасці ў адносінах да агульнага продка; людзі блізкага узросту, якія жывуць у адзін час’ (ТСБМ, Шат.), пакале́нне ’продкі’ (Сл. ПЗБ), поколе́нье ’пакаленне’ (ТС). Рус. поколе́ние, укр. поколі́ння, ст.-рус. поколѣние (XVII ст.), польск. pokolenie, чэш. pokolení, серб.-харв. поколе́ње, славен. pokolȇhje, балг. поколе́ние ’тс’. Да калена (гл.) (Махэк, 468).

◎ *Палю́тка ₁, палу́тка, полютка, полутка ’капусная галоўка’ (Сл. Брэс.), полу́дка, полутка, полу́док ’тс’ (ТС). Ад пол- ’палова’. Адносна суфіксацыі параўн. Сцяцко, Афікс. наз., 134. Дакладная словаўтваральная паралель у серб.-харв. палутак ’палавінка’, полутка ’паўшар’е’.

◎ Палю́тка ₂ ’сцягно’ (Сл. Брэс.). Параўн. польск. poletek ’сала; бок тушы, кавалак’ < ро/ес ’тс’ < прасл. роШь (гл. поуць).

Пралёт ’скразная адтуліна, праём’ (ТСБМ), ’франтон’ (віц., ДАБМ, камент., 778), ’градка, рад’ (Сцяшк. Сл.). Рус. проле́т ’скразная адтуліна, праём’, укр. проліт ’тс’, ’дыяметр’, польск. przelot тэхн. ’адтуліна’, ’дыяметр (трубы, канала)’, чэш. průdet ’пералёт’, серб.-харв. пролет ’тс’. Бязафіксны назоўнік ад праляцець < ляцець. Значэнне ’адтуліна, праём’ — праз прамежкавае значэнне ’адтуліна, праём для пралёта, прахода’.

Пусты́р ’абложная зямля; незасеянае месца’ (ДАБМ, ТСБМ, Цых.), ’голае поле’ (брасл., Сл. ПЗБ); сюды ж пусты́рнік ’пустка’: у нас і добрая зямля, і пусты́рнікі (светлаг., Мат. Гом.). Ад пусты́ (< *pustъ), паралелі: рус. пусты́рь ’закінуты куток, пусташ’, серб.-харв. пу̀стара ’пусташ, стэп’, ст.-прус. paustre ’пусташ, дзікае месца’, параўн. таксама Мартынаў, Этимология–1982, 9.