ВІДАЎТВАРЭ́ННЕ,

працэс узнікнення новых біял. відаў і змяненне іх з цягам часу. Аснова відаўтварэння — спадчынная зменлівасць арганізмаў і натуральны адбор. Часта віды ўтвараюцца з продкавай формы шляхам яе раздзялення на некалькі новых. Адрозніваюць відаўтварэнне шляхам алапатрыі, сімпатрыі, скачкападобнае (выбуховае), звязанае з адаптыўнай радыяцыяй, і інш. яго формы. Прычыны, механізмы і скорасці відаўтварэння недастаткова высветлены.

Першую тэорыю відаўтварэння распрацаваў Ж.Б.Ламарк (1809). Заснавальнікам матэрыяліст. тэорыі відаўтварэння з’яўляецца Ч.Дарвін (1859), які распрацаваў канцэпцыю дывергенцыі. Паводле сучаснага эвалюцыйнага вучэння (гл. Эвалюцыі сінтэтычная тэорыя) відаўтварэнне звычайна адбываецца пад кантролем дызруптыўнага адбору (спрыяе захоўванню крайніх фенатыпаў і элімінацыі прамежкавых) і не патрабуе вострай унутрывідавой канкурэнцыі як абавязковай умовы.

т. 4, с. 141

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

уско́сны в разн. знач. ко́свенный;

~ныя до́казы — ко́свенные доказа́тельства;

у. намёк — ко́свенный намёк;

~ным шля́хам — ко́свенным путём;

○ ~ныя скло́ны — грам. ко́свенные падежи́;

~ная мо́ва — грам. ко́свенная речь;

~нае дапаўне́нне — грам. ко́свенное дополне́ние;

~ныя пада́ткі — фин. ко́свенные нало́ги

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Плік ’гаплік’ (чэрык., Бяльк.; стаўб., чэрык., ЛА, 4). З гаплік шляхам адпадзення пачатковага г‑, потым а‑, якія былі прыняты за прыстаўныя. Параўн. аплік, гаплік (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Пілюха́, шлюха ’тонкая мякіна, якая атрымоўваецца ад прасейвання збожжа праз рэшата або шляхам палання’ (Нік. Очерки; Касп.). З ’псяюха, якое ўзыходзіць да літ. pelai ’мякіна’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

То́дарка-Фёдарко ’божая кароўка’ (Сцяшк. Сл.), То́дор ’тс’ (пін., З жыцця). Ад Тодар і Фёдар шляхам збліжэння з Фэ́дрык ’тс’ ад бе́дрык ’божая кароўка’, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

навярста́ць ​1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., што.

Спец. Шляхам вёрсткі зрабіць у нейкай колькасці.

навярста́ць ​2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., што.

Тое, што і нагнаць (у 2–4 знач.). Навярстаць упушчанае. □ Празяваеш.. [летні дзень] — зімою месяцам не навярстаеш. Лобан.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

гіпнатызава́ць, ‑зую, ‑зуеш, ‑зуе; незак., каго-што.

Выклікаць гіпноз (у 1 знач.) шляхам унушэння. Гіпнатызаваць хворага. // перан. Выклікаючы пэўныя думкі, адносіны да сябе, расслабляць чыю‑н. волю, непрыметна браць пад свой уплыў. [Славік] гіпнатызаваў сваёй здзіўляючай незалежнасцю. Шамякін.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дыскурсі́ўны

(фр. discursif, ад лац. discursus = меркаванне)

які робіцца шляхам лагічных вывадаў, разумовы (проціл. інтуітыўны).

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

пальпа́цыя

(лац. palpatio = абмацванне)

мед. метад абследавання органаў хворага шляхам абмацвання пальцамі або далонямі рук.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

ампута́цыя

(лац. amputatio = адсячэнне)

адняцце хірургічным шляхам канечнасці або іншай часткі цела (параўн. экзартыкуляцыя).

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)