1. Рабіць уздыхі. — Добрая душа гэта паненка, — казала бабка і ўздыхала.Колас.Відаць, не лягчэй на сэрцы было і ў Паўліка, бо ён прыціх і толькі час ад часу ўздыхаў.Бяганская./уперан.ужыв.Вада і неба былі чорныя, глуха ўздыхала бездань акіяна.Хомчанка.Уздыхаў на пероне цягнік, Залатыя губляючы іскры.Глебка.
2.перан.; пакім-чым. Сумаваць, тужыць. Уздыхаць па далёкай радзіме. □ [Цёця Каця:] Вас мне шкада, Аляксандр Пятровіч. [Чарнавус:] Чаго ж па мне ўздыхаць? Я ж не памёр.Крапіва.Трэці быў няўклюдны малы, які ўвесь час уздыхаў па нейкай сваёй гармоні.Лынькоў.//пакім. Быць закаханым у каго‑н. Добры быў хлопец, А зараз па ім Болей дзяўчына Не будзе ўздыхаць, — П’яніц дзяўчаты Не хочуць кахаць.Корбан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цяпе́рашні, ‑яя, ‑яе.
1. Які існуе цяпер, мае адносіны да сучаснасці. Цяперашнія маркі тэлевізараў. □ [Сухадольскі:] — Папрацавалі нядрэнна. А якія цяжкасці перамаглі! Хіба цяперашнія маладыя ведаюць што-небудзь падобнае?Крапіва.// Які з’яўляецца кім‑, чым‑н., працуе кім‑н. у сучасны момант; такі, які ёсць зараз (у процілегласць таму, што было даўней). Цяперашнія суседзі. □ — А гэта, — Ваўчок кіўнуў на Паходню, — цяперашні парторг эмтээс.Хадкевіч.Прыйшлі аднойчы старшыня сельсавета з сакратаром, а з імі разам Цімох, брыгадзір цяперашні.Адамчык.
2.узнач.наз.цяпе́рашняе, ‑яга, н. Тое, што ёсць, адбываецца зараз, цяпер; падзеі сучаснасці. А мінулае і цяперашняе моцна злучаны паміж сабою.Колас.Успомніць мінулае і параўнаць яго з цяперашнім, дык гэта — ноч і дзень, неба і зямля.Кулакоўскі.
•••
Цяперашні часгл.час (у 6 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прала́хаць
‘пабрахаць, пэўны час лахаць; прабегаць, пранасіцца, змарнаваць час, лахаючы (пралахаць жыццё і без прамога дапаўнення)’
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
Kalb
n -(e)s, Kälber цяля́
das Góldene ~ — залаты́ цяле́ц
◊ ein ~ wird schnell zum Óchsen — ≅ апеты́т [смак] прыхо́дзіць у час яды́
das ~ will klüger sein als die Kuh — ≅ яйцо́ ку́рыцу не ву́чыць
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Ако́рак ’костка з абрэзанага свінога кумпяка’ (Сцяшк. МГ) да прасл.korkъ ’нага’ (балг.крак нага’), o‑korkъ ’тое, што вакол нагі’. Параўн. укр.окорок, рус.окорок, балг.крак ’нага’, серб.-харв.кра̑к, славен.krak ’тс’, kraka ’нага свінні’. Бліжэйшыя індаеўрапейскія паралелі: літ.kárka ’плечавая частка (у свінні)’, алб.krah ’плечавая частка’. Траўтман, 118; Мейер, 203; Бернекер, 1, 571–572; Трубачоў, ZfSl, 4, 1959, 83; Чабэй, SF, 1964, 1, 75. У апошні час даведзены праславянскі характар гэтага слова: серб.-харв. (кайк. і чакаўск.) okrak (славенец прыклад хутчэй адносіцца да кайкаўскай зоны). Гл. Гадравіч, ZfSl, 1, 1956, 655.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Весяліць ’рабіць вясёлым, забаўляць, выклікаць весялосць’, сюды ж весяліцца ’рабіцца вясёлым’ (КТС, БРС, Касп.), укр.веселити(ся), рус.веселить(ся), ст.-рус.веселити (з XII ст.), польск.weselić (выходзіць з ужывання) ’весяліць, цешыць, радаваць’, weselić się ’весела праводзіць час, радавацца’ (ужывае А. Міцкевіч), в.-луж.wjeselić so ’радавацца’, чэш.veseliti se ’быць вясёлым, весяліцца’, славац.veseliť sa ’забаўляцца, радавацца, весяліцца’, славен.veséliti ’рабіць задавальненне, весяліць, радаваць, захапляць, быць мілым’, veselíti se ’радавацца, весяліцца, забаўляцца’, серб.-харв.весѐлити(се) ’тс’, макед.весели(се) ’весяліць’, балг.веселя(се), ст.-слав.веселити ’тс’. Праславянскі дзеяслоў, які выражае стан, утвораны ад veselъ (гл. вясёлы) і суф. ‑iti.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жэ́рліца ’рыбалоўная снасць’. Рус.літ.жерли́ца, дыял.же́рлица, же́рли́ка ’тс’, укр.жерлига ’вялікая вуда’ (Грынч.). Фасмер (2, 49) і Шанскі (Д, Е, Ж, 284) развіваюць дапушчэнне Праабражэнскага (1, 229) аб паходжанні ад жерло са знач. ’горла’ (таго ж кораня) або ’вуда для лоўлі з жыўцом’ ад жэрці з суф. ‑ла (< *‑dlo), улічваючы жор ’час, калі добра бярэцца рыба’. Аднак і пры гэтых тлумачэннях не зусім ясная варыянтная суфіксацыя, а семантыка патрабуе далейшых удакладненняў і пацвярджэнняў. Трэба ўлічыць, што часцей назвы прадметаў на ‑іца ад прыметнікаў (параўн. пале́гліца ’палеглая пшаніца’, кру́гліца ’круглая ніва’, гл. Сцяц., Афікс. наз., 110–111).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мігаце́ць1 ’паказвацца на кароткі час і знікаць з поля зроку’, ’свяціць няроўным бляскам’ (ТСБМ, Яруш., Шат., Растарг.), ’ярка блішчэць’ (Шат.), ’пералівацца колерамі’ (КЭС, лаг.), мігце́ць ’тс’, ’ледзь свяціць’ (ТСБМ, Яруш.). Да прасл.migъtěti ’бліскацець, міргаць’ (Мяркулава, Этимология–1973, 58–59), і.-е. аснова *meig‑, якая ў балт. групе моў лае значэнні ’спаць’ (гл. міг) і ’туман’ (літ.miglà, лат.migla), як і ў ст.-грэч. (ὀμίχλη), алб. (mjegull), ст.-інд. (mēgha), авест. (māeɣa) мовах (Скок, 2, 420).
Мігаце́ць2 ’імжыць’ (рэч., Нар. сл.). Семантычны балтызм. Параўн. літ.miglà, лат.migla ’туман’, літ.miglóti(s) ’засцілацца туманам’. Да мігаце́ць1, міг (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Нэ́ндза ’нуда; ныцік; пераборлівы ў ядзе’ (Сл. ПЗБ, Цых.), ’худы, знясілены чалавек’ (камян., Жыв. сл.), нэ́нджа ’пераборлівы ў ядзе’ (Сл. ПЗБ), нэ́нза ’нуда, ныцік, плакса’ (Сл. ПЗБ), нэ́нда ’нуда’ (Сл. ЦРБ), не́нза ’клопат, турботы’ (ТС), ст.-бел.нендза, надза, недза (1580 г.). Запазычана са ст.-польск.nędza ’беднасць; нядоля; бядняк’ (Булыка, Лекс. запазыч., 78); магчыма, шматразовае запазычанне ў больш позні час і семантычны ўплыў з боку нуда́ (гл.). Сюды ж нэ́ндзны ’дробны’ (Сл. ПЗБ), нэ́нзны ’дрэнны, мізэрны’ (Крыў., Дзіс.) (польск.nędzny ’варты жалю, убогі, мізэрны’), нэ́нзлы ’пераборлівы’, нэндзлы ’плаксівы’ (Сл. ПЗБ, Сл. ЦРБ), нэ́ндзіцца ’капрызіць’ (Сл. ПЗБ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Палон ’няволя, у якую трапляе чалавек, захоплены ворагам у час вайны’ (ТСБМ, Нас., Гарэц., Яруш.), пало́ннік ’палонны’ (Нас., Гарэц.). Агульнаслав.: рус., укр.поло́н, ст.-рус.полонъ, ст.-слав.пленъ, польск.plon ’жніва, ураджай’, чэш.plen ’выручка, прыбытак’; ’ураджай’, славац.plen ’здабыча, грабеж’, серб.-харв.пле̑н, пли̏јен ’здабыча’, славен.plén ’здабыча, грабеж’, балг.плен ’палон’. Прасл.pelnъ. Роднасныя літ.pel̃nas ’заслуга, заработак’, pelnaũ, pelnýti ’заслужваць’, лат.pèlna ’заслуга, прыбытак’, ст.-інд.paṇas ’абяцаная узнагарода’, pánatē ’закупляе, скупляе’, грэч.πολέω ’купляю’, ст.-в.-ням.fäli (< *fēli̯a) ’прадажны’, ст.-ісл.falz ’тс’ (гл. Фасмер, 3, 314; там жа і агляд літ-ры).