Verbum

Ва́рта ’варта, ахова’ (КЭС, лаг.; БРС, Яруш., Гарэц., Бесар., Сцяшк., Мядзв., Шпіл., Нас., Шат., Касп., Бяльк.). Ст.-бел. варта ’варта, каравул’ (з XVI ст.; Булыка, Запазыч.). Рус. дыял. (смал.) ва́рта, укр. ва́рта. Запазычанне з польск. warta (Булыка, Запазыч., 57), а гэта з ням. Warte ’тс’. Параўн. і чэш. varta ’тс’ (< ням.) (Махэк₂, 678; Кюнэ, Poln., 113).

Ве́гаць ’пучок саломы, сухой травы, мачалка для мыцця посуду’ (Мал., Шпіл.). Дыялектная форма (азванчэнне х > г) слова ве́хаць ’вехаць’ (гл.), прасл. *věxъtь (ст.-рус. вѣхъtь, рус. ве́хоть, бел. ве́хаць, укр. ві́хоть, чэш. věchet, польск. wiecheć, славен. véhət і г. д.). Магчыма таксама, што тут «аднаўленне» гука «г» па мадэлі но́гаць — но́гця (у вымаўленні но́хця): ве́хаць (→ ве́гаць) — ве́хця.

Веслава́ць ’гнаць лодку вяслом, грабці вёсламі’ (Янк. I, БРС, КТС), докш. віслава́ць ’тс’ (Янк. Мат.). Укр. веслова́ти, польск. wiosłować, н.-луж. wjasłowaś, чэш. veslovati, славац. veslovať, славен. vesláti, серб.-харв. вѐслати, макед. весла, балг. весля́, веслувам (рэдка). Наяўнасць суфікса ‑ova‑ ў зах.-слав. мовах дае падставу меркаваць, што бел. (як і ўкр.) веславаць запазычана з польскай мовы.

Ве́снік ’вястун’ (КТС); ’бюлетэнь, часопіс’ (БРС). Укр. ві́сник, рус. ве́стник ’тс’, ст.-рус. вѣстникъ ’вястун, ганец’ (з X ст.), в.-луж. wěstnik ’вястун, прадвеснік’, чэш. věstník ’вястун; бюлетэнь’ (< рус. ве́стник), серб.-харв. ве̏сник, вѐсник, ве̑сник ’вястун; газета, часопіс’, макед. весник ’ганец, вястун; газета’, балг. вестник ’газета’, ст.-слав. вѣстникъ. Бел. веснік ’часопіс’ запазычана з рус. мовы (Крукоўскі, Уплыў, 63).

Во́льніца ’звальненне ад прыгоннага права’ (Гарэц., Др.-Падб.); ’месца, дзе робіцца продаж вольнага (не на водкуп) віна’ (Нас., Яшк.). Рус. во́льница ’тс’, польск. wolnica ’свабодны продаж купцамі, якія не належалі да гандлёвага цэха гэтага горада’; ’вольны збор дрэва’, ’вольны ўваход у лес’. У бел. мове, магчыма, як самастойнае ўтварэнне ад вольны, так і запазычанне з рус.

Вучані́ца ’школьніца’ (Гарэц., Байк., Некр., КТС), ст.-бел. ученица (з XVII ст.; Гіст. лекс.), укр. учени́ця, рус. учени́ца, польск. uczennica (з неарганічным падваеннем, гл. Брукнер, 593), чэш., славац. učnice, učnica. Можа разглядацца як вытворнае ад вучанік (гл.) або самастойнае ўтварэнне ад ву́чаны (*uč‑ьnъ), аднак даволі позняя фіксацыя ў пісьмовых помніках не выключае запазычання, магчыма, з польск.

Вы́тарачыць ’вытарашчыць вочы’ (З нар. сл., навагр.). Рус. дыял. вы́торочить ’абшыць, аблямаваць’ і ’высунуць, вытарашчыць вочы’; ’выстраіцца, убрацца’, вы́торочки ’вочы, зрэнкі’. У бел. запазычанне з рус., таму што слова цалкам ізаляванае. Не зусім ясна, ці звязана рус. выторочить ’тарашчыць вочы’ з вы́торочить, торочи́ть, торока (гл. таро́кі). Магчыма семантычнае развіццё: выторочить ’звольніць з тарокаў’ → ’выцягнуць, высунуць вонкі’ → ’вытарашчыць вочы’.

Вя́зень. Ст.-бел. вязень ’вязень, палонны’ (з XVI ст.; Булыка, Запазыч.). Рус. (старое) вя́зень, укр. вʼя́зень, польск. więzień, чэш. vězeň. Параўн. ст.-рус. вѧзити ’быць палонным, звязаным’, ст.-укр. вязити, рус. дыял. вязи́ть ’засадзіць каго-небудзь (у турму)’, польск. więzić, ст.-чэш. věziti. Але можна таксама меркаваць, што вя́зень запазычана з польск. więzień (так Булыка, Запазыч., 75).

Ві́нда ’прыстасаванне для пад’ёму грузаў: бярвенняў, вады; пад’ёмнік у млыне’ (КТС, БРС, Бір. Дзярж., Сцяшк. МГ, Шат.), ст.-бел. винда ’дамкрат, прыстасаванне для падымання будаўнічых матэрыялаў, лябёдка, калаўрот-пад’ёмнік’ (з XVII ст.). Запазычана праз ст.-польск. winda (з XVI ст.) з ням. Winde < winden//wenden ’варочаць’ (Булыка, Запазыч., 64; Корчыц, Дасл. (Гродна), 1967, 131; Брукнер, 622).

Вінтоўка ’ружжо з вінтавымі нарэзамі ў канале ствала’ (БРС, КТС). Укр. гвінтівка, рус. винтовка, ст.-рус. винтовка (з XVII ст.). Утворана ад прыметніка винтовой пры дапамозе суф. ‑к‑a па мадэлі водянка і інш. (КЭСРЯ, 82; Шанскі, 1, В, 102; Фасмер, 1, 317; Унбегаун, Sel. Papers, 1969, 243). Бел. лексема запазычана з рускай мовы. Сюды ж вінтовачны.