защи́та

1. абаро́на, -ны ж.;

защи́та оте́чества есть свяще́нный долг ка́ждого граждани́на страны́ абаро́на ба́цькаўшчыны — святы́ абавя́зак ко́жнага грамадзяні́на краі́ны;

защи́та кре́пости абаро́на крэ́пасці;

защи́та диссерта́ции абаро́на дысерта́цыі;

выступа́ть в чью́-л. защи́ту выступа́ць у абаро́ну каго́е́будзь;

свиде́тели защи́ты юр. све́дкі абаро́ны;

противота́нковая защи́та про́цітанкавая абаро́на;

2. (предохранение) засцяро́га, -гі ж.; (охрана) ахо́ва, -вы ж.;

для защи́ты от со́лнца для засцяро́гі ад со́нца;

ме́ры социа́льной защи́ты ме́ры сацыя́льнай засцяро́гі;

под защи́той пад ахо́вай.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

проце́нт в разн. знач. працэ́нт, -та м.; адсо́так, -тка м.;

пра́вило проце́нтов мат. пра́віла працэ́нтаў (адсо́ткаў);

просты́е проце́нты мат. про́стыя працэ́нты (адсо́ткі);

сло́жные проце́нты склада́ныя працэ́нты (адсо́ткі);

вы́полнить план на сто проце́нтов вы́канаць план на сто працэ́нтаў (адсо́ткаў);

оди́н проце́нт, два проце́нта, пять проце́нтов адзі́н працэ́нт (адсо́так), два працэ́нты (адсо́ткі), пяць працэ́нтаў (адсо́ткаў);

проце́нт при́былей працэ́нт (адсо́так) прыбы́ткаў;

под больши́е проце́нты пад вялі́кія працэ́нты (адсо́ткі);

на (все) сто проце́нтов на (усе́) сто працэ́нтаў (адсо́ткаў);

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

суд

1. род. суда́ м.;

Верхо́вный Суд Респу́блики Белару́сь Вярхо́ўны Суд Рэспу́блікі Белару́сь;

Междунаро́дный суд ОО́Н Міжнаро́дны суд АА́Н;

находи́ться под судо́м быць пад судо́м;

предава́ть суду́ аддава́ць пад суд (суду́);

в день суда́ у дзень суда́;

суд че́сти суд го́нару;

това́рищеский суд тавары́скі суд;

2. (мнение, заключение) суд, род. су́ду м.;

вы́нести на суд обще́ственности вы́несці на суд грама́дскасці;

на нет и суда́ нет посл. як няма́, то й дарма́; як няма́, дык няма́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

укло́н м.

1. ухі́л, -лу м.; (наклон) нахі́л, -лу м.; (склон) схіл, род. схі́лу м.; (дороги) пака́т, -ту м.; пака́тасць, -ці ж.;

стена́ дала́ большо́й укло́н сцяна́ дала́ вялі́кі ўхіл (нахі́л);

укло́ны железнодоро́жного пути́ пака́ты (пака́тасці) чыгу́начнага пуці́;

по́езд идёт под укло́н цягні́к ідзе́ з пака́ту;

2. полит. ухі́л, -лу м.;

ле́вый укло́н ле́вы ўхіл;

пра́вый укло́н пра́вы ўхіл;

3. (направление) ухі́л, -лу м.;

шко́ла с худо́жественным укло́ном шко́ла з маста́цкім ухі́лам.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ву́гал, -гла́ м., в разн. знач. у́гол;

прамы́ в.геом. прямо́й у́гол;

тупы́ в.геом. тупо́й у́гол;

пад вугло́м у 60°мат. под угло́м 60°;

в. адбіцця́физ. у́гол отраже́ния;

в. падзе́нняфиз. у́гол паде́ния;

в. прыцэ́лувоен. у́гол прице́ла;

завярну́ць за в. — заверну́ть за у́гол;

рубі́ць у в.плотн. руби́ть в у́гол;

пло́скі в.геом. пло́ский у́гол;

з-за вугла́ — из-за угла́;

згла́дзіць во́стрыя вуглы́ — сгла́дить о́стрые углы́;

зрэ́заць в. — сре́зать у́гол

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

перане́сці сов., в разн. знач. перенести́; (пережить — ещё) испыта́ть; претерпе́ть;

п. дро́вы пад паве́ць — перенести́ дрова́ под наве́с;

п. це́раз руча́й — перенести́ че́рез руче́й;

п. сталі́цу ў но́вы го́рад — перенести́ столи́цу в но́вый го́род;

п. свае́ ду́мкі ў міну́лае — перенести́ свои́ мы́сли в про́шлое;

аднаскладо́вае сло́ва не́льга п. — односло́жное сло́во нельзя́ перенести́;

п. пасяджэ́нне на пяць гадзі́н — перенести́ заседа́ние на пять часо́в;

п. ця́жкую хваро́бу — перенести́ тяжёлую боле́знь;

п. мно́га го́ра — перенести́ (испыта́ть) мно́го го́ря

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

яйцо́ ср.

1. в разн. знач. яйцо́;

куры́нае я. — кури́ное яйцо́;

крышта́льнае я. — хруста́льное яйцо́;

шакала́днае я. — шокола́дное яйцо́;

2. анат. яи́чко; яйцо́;

3. биол. яйцо́; яйцекле́тка;

я́йцы ку́рыцу не ву́чацья́йца ку́рицу не у́чат;

як ку́рыца з яйцо́м (насі́цца) — (з кім, чым) как ку́рица с яйцо́м (носи́ться) (с кем, чем);

не ва́рты вы́едзенага яйца́погов. не сто́ит вы́еденного яйца́;

з-пад су́чкі яйцо́ ўкрадзе́ — (о ловкаче, воре) погов. из-под су́чки яйцо́ ута́щит

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

держа́ть несов., в разн. знач. трыма́ць; (о морозе — ещё) ці́снуць;

держа́ть во́жжи трыма́ць ле́йцы;

держи́ во́ра! лаві́ зло́дзея!;

держа́ть в посте́ли трыма́ць у пасце́лі;

держа́ть соба́ку трыма́ць саба́ку;

держа́л моро́з разг. ці́снуў маро́з;

держа́ть квартира́нтов трыма́ць кватара́нтаў;

держа́ть под подозре́нием трыма́ць пад падазрэ́ннем;

держа́ть речь гавары́ць прамо́ву;

держа́ть путь браць кіру́нак; (ехать) е́хаць; (идти) ісці́; кро́чыць; (плыть) плы́сці, плыць;

держа́ть язы́к за зуба́ми трыма́ць язы́к за зуба́мі;

держа́ть у́хо востро́ трыма́ць ву́ха во́стра;

держа́ть пари́ ісці́ ў закла́д;

держа́ть своё сло́во трыма́цца свайго́ сло́ва;

держа́ть в по́ле зре́ния трыма́ць у по́лі зро́ку;

держа́ть под замко́м трыма́ць на замку́;

держа́ть в тиска́х трыма́ць у абцуга́х;

держа́ть в ра́мках трыма́ць у ра́мках;

держа́ть в чёрном те́ле трыма́ць у чо́рным це́ле;

держа́ть фасо́н трыма́ць фасо́н;

держа́ть себя́ (каким-л. образом) трыма́ць сябе́;

держа́ть себя́ в рука́х трыма́ць сябе́ ў рука́х;

кре́пко держа́ть в рука́х (кого-л.) мо́цна трыма́ць у рука́х (каго-небудзь);

держа́ть нос по́ ветру трыма́ць нос па ве́тры;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

нача́ло ср.

1. пача́так, -тку м.;

с са́мого нача́ла з са́мага пача́тку;

с нача́ла до конца́ з пача́тку да канца́;

в нача́ле го́да у пача́тку го́да;

в нача́ле тре́тьего ча́са у пача́тку трэ́цяй гадзі́ны;

положи́ть нача́ло пакла́сці пача́так;

брать нача́ло браць пача́так;

нача́ло у́лицы пача́так ву́ліцы;

2. (первоисточник, основа) асно́ва, -вы ж.; пача́так, -тку м.; (причина) прычы́на, -ны ж.;

жи́зненное нача́ло жыццёвая асно́ва;

организу́ющее нача́ло арганізу́ючы пача́так;

сде́рживающее нача́ло стры́мліваючы пача́так;

3. нача́ла мн. (первые сведения, знания) пача́ткі, -каў; (элементы) элеме́нты, -таў; (основные положения) асно́вы, -но́ў; (принципы) пры́нцыпы, -паў;

нача́ла матема́тики пача́ткі (асно́вы, элеме́нты и т. п.) матэма́тыкі;

4. нача́ла мн. (способы, методы осуществления чего-л.) асно́вы, род. асно́ў;

на обще́ственных нача́лах на грама́дскіх пача́тках;

быть под нача́лом (чьим, у кого) уст. быць пад кіраўні́цтвам (чыім, у каго), быць у паднача́ленні (у каго);

под нача́лом (чьим, у кого) рабо́тать (служи́ть и т. п.) уст. пад кіраўні́цтвам (чыім, у каго) працава́ць (служы́ць і да таго́ падо́бнае);

по нача́лу спача́тку;

лиха́ беда́ нача́ло ця́жкі то́лькі пача́так.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Начні́ца1 ’начная птушка’ (Яруш.), ’казадой’ (Інстр. 2), ’ляляк звычайны’ (Веснік БДУ, 1981, 1), ’пішчуха’ (столін., там жа), ’сава’ (віц., Зап. Сев.-зап. отд. РГО, 1910, 1), укр. ночни́ця ’кажан; казачная сляпая птушка, якую водзіць малая птушка: у летнюю ноч яна жаласна крычыць’, рус. ночни́ца ’казадой’. Да начны́ ’які вядзе начны спосаб жыцця’, параўн. Антропаў, Веснік БДУ, 1981, 1, 26 (выказваюцца сумненні адносна пішчухі, паколькі яна дзённая птушка), хутчэй за ўсё ўтворана ў выніку семантычнай кандэнсацыі спалучэнняў тыпу начная птушка, начная мыш і пад.

Начні́ца2 ’начны матылёк, цьма’ (Пятк. 2), польск. nocnica ’тс’, славац. nočnica ’тс’, серб.-харв. ноћница ’тс’. Да начны́ ’які лятае ноччу’; паводле народных уяўленняў, можа ўвасабляць нячыстую сілу (гл. начні́ца3), параўн.: Preklatyje nacznicy (ćmy) letajuć (Пятк., 2, 169).

Начні́ца3, часцей начні́цы ’злыя духі, якія ў начны час турбуюць дзіця’ (Сл. ПЗБ), ’злыя начныя істоты’ (Федар. 1), ’начныя здані’ (Ян.), ’выдуманыя, фантастычныя істоты, начныя ведзьмы’ (Сцяшк.), ’маленькія і злыя духі ночы’ (барыс., Шн. 3), ’дзіцячая хвароба’ (Касп.), ночны́ця ’нячыстая сіла, якая ноччу знішчае птушанят у гнёздах і яйкі, калі сказаць пра іх месцазнаходжанне пасля захаду сонца’ (Клім.), ночні́ца ’бяссонніца’ (ТС), укр. ночни́ця, нічни́ця ’бяссонніца; адзін са злых духаў (паводле вераванняў гуцулаў)’, рус. ночни́ца ’бяссонніца; дзіцячая хвароба, крыксы’, польск. nocnica ’начны дух, мара; начны прывід’, nocnice ’дэманы, што мучаць спячых дзяцей’, славац. nočnica, noclica ’мара; міфічная істота, што душыць у сне’, серб.-харв. но̀ћница ’здань, прывід; мара’. Да начны́ ’які з’яўляецца ноччу’, параўн. субстантываваныя назвы: ночны́ ’начны дэман’ (ТС), рус. ночна́я ’персаніфікацыя начной бяссонніцы ў дзяцей’ (параўн.: Из‑под кровати как бы женщина поднялась и в дверь ушла. Это, говорит, ночная ушла. Ребенок сразу спать стал, гл. Черепанова, Мифол. лексика рус. Севера. Л., 1983, 37), балг. дыял. но́шно ’здань, мара’ і пад.

Начні́ца4 ’паўночнік, Jasione montana L.’ (віц., Кіс.), ношні́ца ’тс’ (Жд. 2), ночны́ця ’кветкі, якія распускаюцца ноччу’ (Клім.), польск. nocnica ’дэкаратыўная расліна, Nyctago gortensis’, славен. nočnica ’начная фіялка’. Гл. начні́к1, параўн. рус. ночна́я цари́ца ’Matthiola annua L.’ Пра народнаэтымалагічную сувязь назвы расліны, якая можа служыць асновай яе магчымай функцыі, і начніца3 ’бяссонніца’ сведчыць наступны кантэкст: «Дзяцей, якія ноччу ні сьпяць, купаюць у нашіцах» (Жд. 2, 107).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)