Verbum

Жада́ць ’хацець нешта зрабіць, зычыць’ (ТСБМ). Рус. дыял. жада́ть ’тс’, укр. жада́ти ’жадаць, дамагацца’, польск. żądać ’тс’, в.-луж. žadać ’дамагацца, хацець’, н.-луж. žedaś ’жадаць’, чэш. žádati, славац. žiadať ’дамагацца, жадаць’, балг. жадувам ’хацець’, макед. жеднее ’тс’, серб.-харв. же́ђати, жѐднети ’моцна хацець’, славен. žéjati ’хацець’. Ст.-слав. жѧдати ’мець смагу; моцна хацець’, ст.-рус. жадати ’тс’. Гэта значэнне замацавалася ў рус. мове за другаснай формай гэтага ж дзеяслова — стараславянізмам жаждаць. У бел. і ўкр. для перадачы такога значэння замацаваўся дзеяслоў прагнуць, прагнути. Гэта адзначыў ужо Бярында (36), перакладаючы жадаю ’прагну’. За дзеясловам жада́ць, жадати асталося значэнне ’моцна хацець’, суадноснае са значэннем рус. желать, якое не мае бел. і ўкр. паралелей, што ўказвае на магчымасць пэўнай семантычнай кантамінацыі. Пры станаўленні значэнняў слова жада́ць на бел. (і ўкр.) мову мела, відаць, уздзеянне польск. żądać, што адлюстравалася ва ўкр. жадати ’моцна хацець, вымагаць’ (як і ў польск.). Апошняе адценне не замацавана ў бел., дзе развілося спецыфічнае адценне значэння ’зычыць, выказваць добрыя пажаданні’. Прасл. *žęd‑ (з насавым інфіксам цяп. ч.) параўноўваецца з літ. gedáuti ’жадаць чагосьці, імкнуцца да чагосьці’, gedė́ti ’імкнуцца, тужыць’, а таксама шэрагам форм і.-е. моў з іншымі ступенямі чаргавання галосных. І.‑е. корань, відаць, *g​^u̯hedh‑ ’прасіць, хацець’. Фасмер, 2, 33; Скок, 3, 675; Махэк₂, 721; Брукнер, 663; Покарны, 1, 448. Траўтман (82), Фрэнкель (144) суадносяць літ. словы са слав. *žьdati ’чакаць’, якое ў Покарнага (1, 426–427) трапляе ў іншы корань *gheidh‑ з тым жа значэннем ’жадаць’.

Перабажа́цца ’перастаць моцна хацець’ (Нас.). Да пера- і бажа́ць ’моцна прасіць’ (гл.).

Трынча́ць ‘гаварыць, балбатаць’ (круп., Сл. ПЗБ), трынчэ́ць ‘брынкаць, бразгаць’, ‘хацець, прагнуць’ (Юрч. Вытв.). Да трынкаць (гл.).

Во́ліць ’упрошваць, пераконваць’ (Нас.). Рус. во́лить ’жадаць, хацець’, ст.-слав. волити, волꙗ хацець, аддаваць перавагу’, польск. wolić ’аддаваць перавагу’, чэш. voliti, славац. voliť ’выбіраць’, славен. vóliti ’тс’. Паводле Фасмера, 1, 338, Махэка₂, 704, звязана з воля (гл.). Роднаснымі з’яўляюцца гоц. waljan ’выбіраць’, ст.-в.-ням. wellan ’тс’, ст.-інд. varáyati ’выбірае, дамагаецца’ (Торп., 400; Уленбек, 272).

◎ Кні́цець ’балець, ныць, свярбець’, ’карцець, хацець’, ’кусаць, бегаць’ (Сл. паўн.-зах.). Параўн. літ. kniteti ’тс’ (там жа, 2, 491).

◎ Няхо́та ’неахвота, нежаданне’ (Жд. 2, Яўс., Юрч., Мат. Гом.). Ад не хацець (гл.), параўн. няхдццю ’без ахвоты’ (Юрч. НВС).

Вя́ліцца ’прагна хацець чаго-небудзь’ (Нас.). Можна меркаваць, што гэты дзеяслоў звязаны з вя́ліць (гл.) і спачатку ўжываўся як метафара.