Ро́спач ’стан, пачуццё крайняй безнадзейнасці, упадку’ (ТСБМ, Яруш., Байк. і Некр.), ’адчай’ (ваўк., Сл. ПЗБ), роспачлівы, роспачны ’поўны роспачы’ (ТСБМ). З польск. rozpacz ’тс’, якое Брукнер (465) узводзіць да opak ’наадварот’. На іншую магчымасць паказвае ст.-рус. розпачь «щель земная» («Алфавит иностранных речей» XVII ст.), гл. Кохман, Polonica, 49.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

адча́йны, ‑ая, ‑ае.

1. Поўны адчаю, адчайнасці; роспачны. — Мама! — даляцеў адчайны дзіцячы крык, перамешаны з плачам. Васілевіч. Паплылі думкі, сумныя, адчайныя, нейкія недарэчныя. Гамолка.

2. Рашучы, адважны, безразважны; небяспечны, рызыкоўны, дзёрзкі. [Пятра] апанавала неразумная адчайная адвага. Шамякін. Адчайная думка застраміла кухару мазгі, і ён паманіў князёвага ката выстаўленымі пальцамі. Гарэцкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

бязвы́хадны áusweglos; hóffnungslos, áussichtslos; verzwéifelt (роспачны);

тра́піць у бязвы́хаднае стано́вішча in éine áusweglose Láge [in die Klémme (разм.)] geráten*

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Не́мы: не́мы го́лас ’страшны, ненатуральны голас, падобны на голас нямога чалавека’ (Некр.), не́мы ’страшны, замагільны’ (але нямы́ ’нямы чалавек’, там жа), ’роспачны, дзікі’: немым голосом крычыць (Сл. ПЗБ), немы́м го́лосом, нему́м ду́хом ’страшна, дзіка (крычаць, раўці і пад.)’ (ТС). Семантычная інавацыя, якую тлумачыць Некрашэвіч: ад нямы́ ’пазбаўлены здольнасці гаварыць’ (Некр., 227), у шэрагу гаворак утварыліся акцэнталагічныя амонімы на яе базе.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

sad

[sæd]

adj.

1) су́мны, сму́тны, марко́тны

sad looks — марко́тны вы́гляд

a sad occasion — су́мныя абста́віны

2) ве́льмі дрэ́нны, ва́рты жа́лю

a sad state of affairs — ро́спачны стан рэ́чаў

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

отча́янный

1. (проникнутый отчаянием) ро́спачны, адча́йны;

отча́янный взгляд ро́спачны (адча́йны) по́зірк;

2. (безрассудно смелый) адча́йны; (яростный) шалёны; (опасный) небяспе́чны; (рискованный) рызыко́ўны;

отча́янная голова́ адча́йная галава́;

отча́янное сопротивле́ние адча́йнае (шалёнае) супраціўле́нне;

отча́янное предприя́тие небяспе́чнае (рызыко́ўнае) прадпрые́мства;

отча́янный посту́пок адча́йны ўчы́нак;

3. (сильно увлекающийся чем-л.) заўзя́ты, страшэ́нны;

отча́янный боле́льщик заўзя́ты бале́льшчык;

4. (очень плохой) разг. (ве́льмі) дрэ́нны, ніку́ды не ва́рты;

отча́янное поведе́ние ве́льмі дрэ́нныя (ніку́ды не ва́ртыя) паво́дзіны.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

жахлі́вы, ‑ая, ‑ае.

1. Які выклікае жах, вельмі страшны. Не забыць пра жахлівыя рэчы: Мерцвякоў адубелых пласты, Узарваныя хаты, масты. Броўка. // Роспачны, поўны жаху. І енк, і плач, калёс засмягшых скрып,.. — Усё злівалася ў жахлівы крык. Танк. // Вельмі цяжкі, пакутлівы, трагічны. Жахлівая смерць. Жахлівае здарэнне. // Разм. Вельмі дрэнны. Жахлівая дарога.

2. Вельмі моцны (пра ступень інтэнсіўнасці чаго‑н.), крайні ў сваім праяўленні. Смешнай і разам з тым жахлівай іроніяй гучаў плакат. Мікуліч. Пан Вальвацкі.. прагуляў.. усё, што маглі даць яму некалькі маёнткаў пры жахлівай эксплуатацыі парабкаў і падзённікаў. Крапіва.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Мат 1 ’брыдкая лаянка’ (ТСБМ, Растарг., ТС), ма́та ’тс’ (ТС), ’голас’ (Нас., Бяльк.), ма́тавы голас ’роспачны, адчайны’ (Нас.), сесці ма́том ’не крануцца ў рост, не расці’ (напр., цыбуля) (ТС). Рус. пск., цвяр., смал., ярасл., арханг. мат ’крык, моцны голас’, наўг., валаг. ма́том ’вельмі моцна, вельмі многа’, наўг., ’мат’, ’прывід, страшыдла’, вяц. ’дурны’, матом ’адчайна, смела’. Бел.-рус. ізалекса. Паводле Мартынава (Бел.-рус. ізал., 70), лексема мат — запазычанне з гоц. moþs ’лютасць, шаленства, унутраная духоўная сіла’. Параўн. таксама ст.-англ. mōd ’смеласць’ і ст.-ісл. mōðr ’роспач’, ням. mit wildem Mut = рус. лихим матом.

Мат 2 ’становішча ў шахматнай гульні’, ’безнадзейнае становішча’ (ТСБМ). З польск. ці рус., у якія праз ням. matt, schachmatt ці франц. échec et mat ’шах і мат’ < араб. eš šâh mât ’кароль памёр’ (Бернекер, 2, 25; Фасмер, 2, 579).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)