папуляцыі чалавека, аб’яднаныя фізіялагічнымі і марфалагічнымі адзнакамі, сфарміраванымі ў залежнасці ад геакліматычных умоў. У розных кліматычных зонах у людзей незалежна ад іх расавай і этн. прыналежнасці назіраецца тэндэнцыя да змены фізіял. і марфалаг. рысаў у кірунку, найб. спрыяльным для існавання ў гэтым асяроддзі. Напр., у арктычных умовах адзначаецца павышанае развіццё мускулатуры, мінералізацыя касцяка, павелічэнне колькасці бялку ў сываратцы крыві, змена ахоўных уласцівасцяў арганізма (паскарэнне рэакцыі асядання эрытрацытаў, нейтрафілёз, павелічэнне гамаглабулінавых фракцый сывараткі крыві). Паводле асаблівасцяў адаптыўных рэакцый вылучаюць арктычны, кантынентальны, трапічны, высакагорны тыпы, тып сярэдняй зоны, арыдны (тып пустыні). Вывучэнне біял. адаптацыі і адаптыўных тыпаў спрыяе высвятленню працэсу расаўтварэння.
Літ.:
Алексеева Т.И. Адаптивные процессы в популяциях человека. М., 1986;
Тегако Л.И., Саливон И.И. Экологические аспекты в антропологических исследованиях на территории БССР. Мн., 1982.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
рэа́кцыя
(фр. réaction, ад лац. re- = супраць + actio = дзеянне)
1) дзеянне ў адказ на знешняе раздражненне, уздзеянне (напр. р. вока на святло);
2) выяўленне сваіх адносін да дзеяння, выказвання каго-н. (напр. р. на крытыку);
3) рэзкая змена ў настроі, спад пасля нервовага ўзбуджэння;
4) фізічнае або хімічнае ўзаемадзеянне паміж рэчывамі (напр. ланцуговая р.);
5) палітыка актыўнага супраціўлення грамадскаму прагрэсу, імкненне замацаваць старыя парадкі.
Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)
камута́цыя
(лац. commutatio = змена)
1) працэс пераключэння электрычных злучэнняў у канструкцыях аўтаматыкі, электраэнергетыкі, электрасувязі і інш.;
2) лінгв. метад даследавання, які абапіраецца на тое, што пры зменах у адным плане мовы (напр. у плане выражэння) адбываюцца некаторыя змены ў другім плане (напр. у плане зместу);
3) працэс замены паншчыны і аброку грашовай рэнтай у перыяд феадалізму.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)
éine ~ léisten — стая́ць на ва́хце, не́сці ва́хту
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Пераваро́т ’рэзкі паварот, змены ў развіцці, ходзе чаго-небудзь’ (Яруш., ТСБМ), ’заварот кішок’ (даўг., Сл. ПЗБ; метрык., Мат. Гом.). Да прасл.*per‑vortъ, якое з *per‑vortiti ’перавярнуць’: ст.-рус.переворотити ’павярнуць у іншы бок; даць справе іншы ход’, польск.przewrócić ’перакінуць; перавярнуць, папераварочваць’, ст.-чэш.přěvrátiti ’перавярнуць, знішчыць, звесці, змяніць, падавіць’, серб.-харв.превра́тити ’перавярнуць’, славен.prevráčati ’перакідваць, пераварочваць, перакульвацца’, балг.превръ́щам ’пераўтвараць, пераварочваць, перарабляць’, ст.-слав.прѣвратити ’пераўтварыць’; параўн. лац.pervertere ’перакульваць, псаваць, перакручваць, скажаць’, гоц.frawardjan ’псаваць’, ст.-в.-ням.farwarttan, far‑werten, ст.-англ.for‑weorþan, ст.-сакс.far‑werdan ’знікаць’, ’псавацца’ — словаўтваральна-семантычны паралелізм. З іншых і.-е. адпаведнікаў прасл.*vьrtiti < *vertiti (якое не захавалася) можна адзначыць ст.-інд.vartatē, літ.ver̃sti ’пераварочваць, перакульваць, пераўтвараць адно ў іншае’ (Трубачоў, Проспект, 71). Лексема пераварот ’гвалтоўная змена манарха’ (ТСБМ) — калька (XVIII ст.) з франц.révolution ’тс’ < лац.revolūtio ’адкат, кругаварот’ — праз польск. ці рус. мовы (Фасмер, 3, 236). Сюды ж піраваро́тнік ’чалавек, што добраахвотна ці па прымусу прыняў іншую веру’ (Варл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пуля́ць1 ’шпурляць, кідаць, страляць’ (ТСБМ; карэл.; Жыв. НС; Сцяц.), пуля́цца ’тс’ (Касп.), рус.пуля́ть ’кідаць; сварыцца’, пуляться ’тс’. Няясна, магчыма, да пу́ля ’куля’, параўн. Фасмер, 3, 405; аднак гл. Шустар-Шэўц, 2, 1190, які ўслед за Супруном (адносна рус.пульну́ть ’кінуць’ гл. Веснік БДУ, 1974, 2, 20–25) уключае названыя словы разам з в.-луж., н.-луж.pulać ’праганяць, адпіхваць’, польск.pulać ’цяжка несці’, славен.púliti ’шчыпаць; біць’ і пад. у агульнае гняздо слоў, што ўзыходзяць да прасл.*puliti, у аснове якога і.-е.pou‑ ’выстаўляцца, выпучвацца’; гл. таксама Сной, 514, які збліжае славен.puliti з літ.piáuti ’рэзаць, жаць, калоць’, лац.pavīre ’таўчы, таптаць’ і інш., што ўзыходзяць да і.-е.peu̯‑ ’таўчы’. Параўн. пуліць (гл.).
Пуля́ць2 аргат. ’купляць’ (Рам.). Узводзяць да грэч.πουλω ’прадаваць’ (гл. Лукашанец, Сацыялекты, 73), параўн. польск. аргат. pulać ’тс’. Змена семантыкі пад уплывам прыстаўкі пра- (про-), параўн. укр.пропу́льовати = про‑давати (Горбач, Арго, 27).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сму́ніць ‘пацерці звітую вяроўку, каб зрабіць яе больш мяккай’, ‘трапаць абутак, адзежу; зношваць збрую’ (Нік. Очерки), сьму́ніць ‘церці, выціраць’, сюды ж асму́ніць ‘абсмыгаць, абцерці, абтрапаць’ (Ласт.). Параўн. рус.-ц.-слав.присмѧнѫти ‘прывянуць’, присмѧдитисѧ ‘прыгараць’. Вытворнае ад прасл.дыял.*smǫditi ‘паліць, капціць, вэндзіць’, якое лічыцца фанетычным варыянтам *svǫditi ‘тс’, суадноснага з svęděti ‘быць высушаным, знаходзіцца ў гарачыні’, што ўзыходзіць да і.-е.*(s)u̯endh‑ ‘памяншацца, убываць, вянуць’. Зменаsv > sm пад уплывам слоў тыпу смала, смага (гл.). Параўн. укр.дыял.сму́дитися ‘смажыцца, пражыцца’, польск.smądzić ‘вэндзіць’, swędzić ‘свярбець’, smędzić się ‘ледзве гарэць’, в.-луж.smudźić ‘смаліць’, н.-луж.smuźiś ‘абпальваць, смаліць’, чэш.smouditi ‘паліць, капціць’, славац.smudiť ‘чадзіць, капціць’, серб.-харв.сму́дити ‘смаліць; абпальваць’, славен.smoditi ‘паліць, прыпальваць’, балг.смъдя́ ‘свярбець’, макед.смади ‘абпальваць’, роднасныя ст.-англ.swindan ‘знікаць, прападаць’, ням.schwinden ‘тс’. Гл. Глухак, 567; SEK, 4, 330; Бярнар, Бълг. изсл., 265–266; Шустар-Шэўц, 1324; ЕСУМ, 5, 330–331. Параўн. смурыжыць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
АРАБЕ́Й Лідзія Львоўна
(н. 27.6.1925, в. Нізок Уздзенскага р-на Мінскай вобл.),
бел. пісьменніца. Канд.філал. н. (1958). Скончыла БДУ (1951). Працавала ў рэдакцыях час. «Вожык», «Полымя», газ. «Чырвоная змена», выд-ве «Беларусь». Друкуецца з 1946. Аўтар манаграфій «Цётка (Алаіза Пашкевіч)» (1956) і «Хвядос Шынклер» (1959), твораў для дзяцей (зб. апавяданняў «Калібры», 1960, аповесць «Сіні бор», 1972; зб. апавяданняў і казак «Ісці ў разведку», 1989). Пра жыццё і творчасць Цёткі аповесці «На струнах буры» (1966) і «Стану песняй» (1977). Актуальныя праблемы сучаснасці ў аповесцях «Мера часу» (1962), «Экзамен» (1963), «Ваўчкі» (1972). Айч. вайна — гал. тэма аповесцяў «На другой зіме вайны» (1966) і «Сярод ночы» (1968), раманаў «Іскры ў папялішчы» (1969), «Сузор’е Вялікай Мядзведзіцы» (1980), зб. прозы «Мне трэба ехаць» (1974).
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
spell1[spel]n.
1. праме́жак ча́су, перы́яд;
a spell of bad weather хало́дная пара́;
a spell of bad luck перы́яд няўда́ч;
for a spell на некато́ры час;
at a spell за́пар, адра́зу; без адпачы́нку, без перапы́нку;
by spells з перапы́нкамі
2. перы́яд, тэ́рмін;
a spell of service тэ́рмін слу́жбы;
a six-hour spell of duty шасцігадзі́ннае дзяжу́рства;
do a spell in prison адсядзе́ць тэ́рмін у турме́
3. пры́ступ (хваробы);
a co ughing spell пры́ступ ка́шлю;
have a fainting spell абамле́ць
4.зме́на;
give smb. a spell змяня́ць, падмяня́ць каго́-н. (на працы)
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
дэвія́цыя
(лац. deviatio = адхіленне)
1) адхіленне стрэлкі компаса ад лініі магнітнага мерыдыяна пад уздзеяннем вялікіх мас жалеза;
2) адхіленне ад патрэбнага напрамку руху самалёта, судна, артылерыйскага снарада і інш. пад уплывам якіх-н. прычын;
3) біял. разнавіднасць філэмбрыягенезу, пры якой змена ў развіцці органа адбываецца на сярэдніх стадыях яго фарміравання і прыводзіць да змен яго будовы ў дарослым арганізме (параўн.анабалія, архалаксіс).
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)