Пыні́ць ’хутка нешта рабіць, чыніць’: жнеі пы́няць жыта (ашм., Стан.), ’рабіць усё неабходнае па гаспадарцы, даглядаць’ (ТСБМ, Жд. 1, Сцяшк. Сл.), ’знаходзіцца, праводзіць час’ (Сцяшк.), ’затрымліваць, перашкаджаць’ (Яруш.), ’збіраць ягады, грыбы’ (Яўс.), пыні́цца ’ўпраўляцца па гаспадарцы’ (ТСБМ), ’знаходзіцца’ (карэл., Сцяшк. Сл.). Параўн. спыні́ць ’хутка нешта зрабіць, скончыць’ (ашм., Стан.), укр.пини́ти ’замаруджваць, перашкаджаць’. Да пяць, пну (*pęti, *pьnǫ), варыянт кораня (з падаўжэннем) *pin‑, параўн. апыніцца, апынуцца ’знайсціся ў пэўным месцы або становішчы’ (гл.), фармальна і семантычна суадносіцца з літ.pìnti ’плясці’, лат.pît, pinu ’тс’, грэч.πένομαι ’працую’, нова-в.-ням.spinnen ’прасці’, spannen ’напружваць, нацягваць’. Гл. таксама ЕСУМ, 4, 370–371.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скіта́цца ‘блукаць, бадзяцца; вандраваць’ (Касп., ТС, Ян., Сержп. Прымхі; в.-дзв., узд., шальч., Сл. ПЗБ), скі́тнік ‘бадзяга’, ‘адзінокі чалавек’ (Ян.). Параўн. укр.скита́тися, рус.скита́ться ‘тс’, славен.дыял.skítati se, серб.-харв.ски́тати се, балг.скитам (се), макед.скита се, ст.-слав.скытати сѧ. Прасл.*skitati sę, роднаснае літ.kutéti ‘устрэсваць’, kutrùs ‘бойкі’, ст.-ісл.skunda ‘хутка збіраць, прыбіраць, спяшацца’, ст.-в.-ням.scutten ‘трэсці, штурхаць’ і г. д.; гл. Фасмер, 3, 641; Шустар-Шэўц, 1289 (адносіць сюды в.-луж.skićić, чэш.skytati, славац.skytať з развіццём значэння ‘бадзяцца’ ≥ ‘прапаноўваць сябе’); Куркіна, Этимология–1971, 75; SEK, 4, 307–308.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тало́піцца1 ’тоўпіцца’ (Сцяшк.). Параўн. польск.дыял.tłopić się ’пхацца, ціснуцца, набівацца’, чэш.‑těloupit se, ‑taloupit se ’ўскокваць; прарывацца’, славац.ťalúpiť sa ’брысці’, серб.-харв.тла́пити ’мроіць, трызніць’, балг.радоп.тлапу́вам ’тс’. Роднаснае тоўпіцца (гл.), далейшыя сувязі з літ.tilpti ’змяшчацца’, дыял.tùlpinti ’змяшчаць, упіхваць; збіраць’, лат.tulpîtiês ’збірацца’, параўн. Брукнер, 572; Махэк₂, 639; Скок, 3, 477 (сербскае слова выводзіць з кла́пити, відаць, беспадстаўна); Дурыданаў, БЛ, 37, 3, 65–70. Гл. яшчэ таўпа і наступнае слова.
Тало́піцца2, тало́піць (талупіць) вочы ’засяроджана глядзець, пазіраць’ (Ласт.). Відаць, да папярэдняга слова, бліжэйшы адпаведнік, што тлумачыць семантыку, польск.дыял.tlopić się ’гвалтам набівацца’. Гл. уталопіцца.
Ідучы, аддаліцца ад якога‑н. месца. Лявонка пачаў збіраць ягады і не заўважыў, як адышоўся ў бок ад статка.Шуцько.Стары паказаў мне месца, дзе сесці, а сам адышоўся крокаў за дваццаць і таксама сеў.Ляўданскі.// Перамясціцца, аддаліцца (аб падзеях, з’явах прыроды і пад.). За дзень вайна адышлася далёка наперад.Чорны.//перан. Прайсці новы этап, падняцца ў якіх‑н. адносінах на вышэйшую ступень. [Лабановічу] вельмі падабаліся такія гутаркі з гэтымі простымі людзьмі, якія яшчэ так мала адышліся ад часоў першапачатковай людской культуры.Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
1. Уцягнуць, з цяжкасцю ўнесці ўнутр чаго‑н. Неяк пасля абеду, калі Іван узяўся збіраць брудныя кацялкі і міскі, каб аднесці іх на кухню, ля ўваходу ў палатку пачуліся галасы, тупат, і двое санітараў увалаклі насілкі з параненымі.Быкаў.
2. Украсці. Воўк авечку ўвалок. □ Пятрок ля варот цяпло ўвалок, сам не бяжыць, а стаячых не любіць.З нар.
•••
(Ледзь) ногі ўвалачы — пазбегнуць небяспекі, выратавацца. [Напалеон] думаў: — Як з гэтай краіны Я ногі свае ўвалаку?Бялевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)