ein ~ von Formát — незвыча́йная [выда́тная] асо́ба
~en gúten Wíllens — лю́дзі до́брай во́лі
ein únfertiger ~ — няста́лы чалаве́к
2) разм.у звароце ~!
чалаве́ча!, бра́це!
~, was machst du (da)? — ты, што ты там ро́біш?
~, was soll das? — паслу́хай, што (гэ́та) зна́чыць?
◊ únter die ~en kómmen* — быць [знахо́дзіцца] у грама́дстве [сяро́д людзе́й]
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
паспрача́цца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; зак.
1. Уступіць у спрэчку з кім‑н. Злосць следчага выклікала ў Сяргея не страх, а жаданне паспрачацца і даказаць сваё.Машара.[Лемяшэвічу] прыемна было пабыць некалькі гадзін у прыгожых утульных пакоях з мяккай мэбляй, з’есці смачны дамашні абед, выпіць чаю, пагутарыць і нават паспрачацца з гаспадаром.Шамякін.// Пабіцца аб заклад. Проста паспрачаўся [Андрэй] з хлопцамі, што з’есць камяк снегу і нічога яму не будзе.Васілевіч.Яшчэ ў дарозе Том паспрачаўся, што зводзіць усіх у Мурманску ў кіно, і яны сядуць там побач з рускімі.Шамякін.// Пасварыцца, палаяцца. [Галя:] — Чаму не прывёў яго [Змітрака]. — А-ат, — зморшчыўся Іван. — Між намі прабегла чорная кошка. Што, не верыш? Учора былі памірыліся, ды сёння зноў паспрачаліся.Ваданосаў.
2. Спрачацца некаторы час. Пакуль яшчэ трохі паспрачаліся пасля галасавання, пакуль усе разышліся, на вуліцы сцямнела.Кулакоўскі.Прапанова сустрэць новы год разам — спадабалася [хлопцам і дзяўчатам].. Крыху паспрачаўшыся, вырашылі: дзе большы пакой, там і быць вечару.Шахавец.
3.перан. Пазмагацца, паспаборнічаць з кім‑, чым‑н. Вось побач з поездам ляціць варона, нібы ёй хочацца паспрачацца ў быстрыні з ім.Колас.Ты крычыш, мора, а я Не магу паспрачацца з табою, Ты завеш, мора, а я Тваіх даляглядаў баюся.Кірэенка.І кожны, хто бачыў Клумава, верыў: такі чалавек можа паспрачацца са смерцю.Новікаў.// Зраўняцца, стаць нароўні з кім‑, чым‑н. Па мяккасці гумару, па зайздросным пачуцці мастацкай меры, уменні дасканала стварыць вобраз .. песня можа паспрачацца і з лепшымі паэтычнымі ўзорамі фальклору.Ліс.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыла́дзіць, ‑ладжу, ‑ладзіш, ‑ладзіць; зак.
1.што. Прымацаваць, прырабіць што‑н. да чаго‑н.; прыбудаваць. Прыладзіць аглоблі да саней. □ Габрыня падышла да музычнай скрыначкі, выбрала металічны кружок, прыладзіла яго да скрыначкі, завяла і пусціла.Колас.— Калі будзеш дома жыць, дык хоць сенцы якія прыладзім з дошчак ці другое што... Цесна...Галавач.//каго-што. Пакласці, размясціць што‑н. дзе‑н. звычайна зручна, ёмка. Гаспадыня сама выбрала ўсё найлепшае, навязала ў настольнік даволі вялікі вузел, прыладзіла яго сабе на плечы.Шамякін.Вулей прыладзілі на козлы, у ногі палажылі пляскаты камень.Колас.Таццяна прыладзіла свае начоўкі і ўзялася за бялізну.Зарэцкі.
2.што. Зрабіць прыгодным для выкарыстання ў якіх‑н. мэтах. Я пачысціў рыбу, а стары прыладзіў сошкі і падвесіў над агнём кацялок.Ляўданскі.Дома [Патапчык] сапраўды прыладзіў прэнт на завалу ў конскі хлеў, і гэта яму спадабалася.Чарнышэвіч.// Падрыхтаваць. [Лявон:] Вы тут пасядзіце, а я пайду і мігам прыладжу ўсё к дарозе.Купала.
3.што. Зрабіць адпаведным па памерах, падагнаць. Жанчыны прымералі, падправілі, прыладзілі яго [адзенне].Маўр.
4.перан.; каго. Разм. Уладзіць каго‑н. на якое‑н. месца, на якую‑н. пасаду. Працуючы на заводзе, прыладзіў туды і сына, але цераз тры гады, навучыўшы сына рамяслу, пастаяў, каб падаўся сын у студэнты.Галавач.«Куды б яго прыладзіць, у ездавыя — там таксама патрэбна паваротлівасць, а больш, куды можна перавесці ва ўзводзе?»Мележ.Старэйшы сын Белавуса.. забраў брата Аляксея ў Пецярбург і недзе там прыладзіў у афіцэрскую школу.Скрыпка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Багаві́нне ’водарасці, ціна’ (БРС, Гарэц.), ’водарасці; глей, мул; топкае балота, дрыгва’ (Інстр. лекс.). Рус.курск.багови́нье ’рачныя і балотныя расліны’, укр.багови́ння, багаві́ння ’від водарасцей’. Вытворнае ад bagъva ’балота, багна’, укр.багва́ ’тс’ (праформа bagy, род. скл. bagъve; параўн. і назву рэчкі Багва, гл. Развадоўскі, Studia, 239 і наст.; Фасмер, 1, 102, але думка Развадоўскага (там жа) аб герм. паходжанні *bagy вельмі няпэўная), суф. ‑inьje. Праформай можа быць і bagov‑inьje (старая ŭ‑аснова тыпу bagŭ: bagov‑, параўн. Развадоўскі, Studia, 240).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бажні́ца ’ўсякі нехрысціянскі храм, акрамя яўрэйскага’ (Шат.); ’паліца або шафка пад абразамі’ (Касп.). Рус.божни́ца ’царква; язычаскі храм’, укр.божни́ця. Параўн. польск.bożnica (раней кожная царква; сёння толькі яўрэйская; Брукнер, 34), ст.-чэш.božnicě ’язычаскі храм’. Ад бог (гл.). Фасмер, 1, 184 (там і некаторая літ-pa), прыводзіць паралелі, якія тлумачаць значэнне ’язычаскі, яўрэйскі храм’: гоц.gudhûs іюдзейскі храм’, ст.-ісл.godahûs ’язычаскі храм’. Трубачоў (Этимология, 1965, 30) хоча бачыць сувязь паміж слав.božьnіса і іран.*bagina‑ ’храм’, што, аднак, досыць праблематычна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бунава́ць сварыцца, лаяцца, шумець’ (Шат.), ’сварыцца’ (Жд.), ’гаварыць з самім сабой’ (Бір. Дзярж.). Параўн. рус.буне́ть, буни́ть ’гусці’, укр.буні́ти ’тс’, серб.-харв.бу̏нити ’шумець, балбатаць; падбухторваць’, балг.бу́ня ’падбухторваю’ і да т. п. Бернекер (101) лічыць, што ўсё гэта гукапераймальныя словы, якія не маюць непасрэдных паралеляў у іншых мовах; так і Фасмер, 1, 241; Рудніцкі, 1, 255–256. Балг. словы БЕР (1, 90) адносіць да *bujati, што вельмі няпэўна (Рудніцкі, там жа). Параўн. бонова́ты. Гл. Краўчук, БЛ, 1975, 7, 67.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бу́тля, бу́таль. Укр.бу́тля, бо́тля, бу́тель. Запазычанне з польск.butla, butel ’тс’ (< франц.bouteille, с.-лац.buticula, гл. Варш. сл., 1, 241; Брукнер, 51). Рыхардт, Poln., 38; Рудніцкі, 274. Параўн. бутэ́лька. Рус.буты́лка, буты́ль таксама з польскай мовы (гл. Праабражэнскі, 1, 56; Фасмер, 1, 254; Шанскі, 1, Б, 238–239). Губшмід (Schläuche, 42) думае пра запазычанне рус.буты́ль прама з франц. мовы (падрабязна аб гісторыі ўсёй групы слоў там жа, 38 і далей). Гл. яшчэ Гарабец, Мовознавство, 1972, № 4, 82–83.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ве́даць. Ст.-рус.вѣдати, рус.ве́дать, укр.ві́дати. Усх.-слав. (?) *vědati. Параўн. і прасл.*věděti ’тс’: ст.-рус.вѣдѣти, польск.wiedzieć, чэш.věděti, ст.-слав.вѣдѣти, славен.védeti і г. д. Слав.*věd‑ адлюстроўвае і.-е.*u̯oi̯d‑ ’ведаць’; параўн. грэч.οἶδα ’я знаю, пабачыў’ (*u̯oi̯d‑), прус.waidimai ’мы ведаем’, ст.-інд.vḕda ’я знаю, пабачыў’, гоц.wait ’я знаю’ і г. д. Лічыцца, што *věd‑ (*u̯oi̯d‑) звязана аблаутам з *vid‑ (*u̯ei̯d‑) ’бачыць’. Гл. Фасмер, 1, 283 (там і літ-ра).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Выхава́нне (БРС, Нас., Яруш., Гарэц., Байк.). Запазычанне з польск.wychowanie ’тс’ (Кюнэ, Poln., 115), дзе яно з’яўляецца калькай франц.éducation (Унбегаўн, RÉS, 12, 45). З польск.wychowanka запазычана таксама бел.выхава́нка ’прыёмная дачка, выхаванка’, а бел.выхава́нец ’прыёмны сын, выхаванец’ з’яўляецца калькай польск.wychowaniec ’тс’ (Кюнэ, там жа). Улічваючы даўняе выкарыстанне (параўн. у Ф. Скарыны выхование — Воўк–Левановіч, Мова выданняў, 282) і шырокае распаўсюджанне гэтых слоў, нельга прыняць пункт гледжання Крукоўскага (Уплыў, 127) аб калькаванні рус.воспитанник, воспитанница ў бел.выхаванец, выхаванка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Гада́ць ’гаварыць, расказваць’ (Нас.), га́даць ’пляткарыць’ (КЭС). Рус.дыял. (смал.) гада́ть ’гаварыць’, укр.дыял. (лем.) гада́ти ’гаварыць, размаўляць’ (гл. Рудніцкі, 522, 781). Запазычанне з польск.gadać ’тс’ (а гэта да прасл.*gadati, гл. Слаўскі, 247–248). Толькі ў польск. мове, калі не лічыць славен.дыял.gadati ’балбатаць, плявузгае’, слав.*gadati атрымала значэнне ’размаўляць, гаварыць’ (з XV ст.). Можна ставіць пытанне: ці бел.гада́ны ’гавораны, казаны’ (Нас.), якое Насовіч (там жа) выводзіць ад гада́ць, не адлюстроўвае непасрэдна польск.gadany (ад gadać)?