◎ Не́папуч ’не горш’: Баюсь, паб не здарылася непапуч таго, яп у мяне (Касп.), непапу́шч (непопущъ) ’тс’ (Нас.), непа‑ пушчы ’быццам як, прыкладна так як’ (Юрч. Фраз. 2). Апошнія варыянты слова дазваляюць звязаць яго з папу́шчыць, што ў сваю чаргу да пу́шчыць (пущиць) ’рабіцца горш, прыходзіць у горшы стан’ (Нас.), гл. пушча ’горш’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Плесь ’хвалі’ (Гарэц., Др.-Падб.), ’хваля’ (Стан.), смал. плесь ’тс’, ’усплёск’, ’хваляванне’, плёсы ’хвалі’. Відаць, на базе плёскаць утворана гукапераймальнае плес- з прасл. суф. *‑ь з адцягненым значэннем, параўн. балг. плѐс, серб.-харв. пљес — пра гук падзення ў ваду, плёскат, параўн. паралельныя формы плясь (гл.), балг. пляс, серб.-харв. п/ьас ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прыра́мак ’каўнер’ (Юрч.), ’пагон (наплечны знак адрознення)’, прыра́мка ’наплечнае ўпрыгожванне ад каўнера да рукава’ (ашм., Стан.), прыра́мкі ’кавалкі палатна, якія падшываюцца пад плечы ў сарочках’ (смарг., Шатал.), ’палоскі, накладкі на плячах мужчынскай кашулі’ (Ян.), прыра́мык ’істужка палатна, нашытая наперадзе у рубашцы, у якой праразаюцца петлі для зашпільвання’ (Бяльк.). Гл. ра́ме, рамяно́) ’плячо’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
іго́лка, -і, ДМ -лцы, мн. -і, -лак, ж.
1. Прылада для шыцця; завостраны металічны стрыжань з вушкам для ніткі.
Машынная і.
Уцягнуць нітку ў іголку.
2. Тонкі металічны стрыжань з завостраным канцом рознага прызначэння.
Патэфонная і.
3. Ліст хвойных дрэў і кустоў.
Ядлоўцавая і.
4. Тонкая калючка на целе некаторых жывёл.
Іголкі вожыка.
◊
Як на іголках — пра неспакойны, нервовы стан.
|| памянш. іго́лачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.
◊
З іголачкі (разм., адабр.) — пра новае, толькі што пашытае, вельмі моднае.
|| прым. іго́лачны, -ая, -ае і іго́лкавы, -ая, -ае.
Іголачны ўкол.
Іголачнае вушка.
Іголкавая вытворчасць.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
со́нечны, -ая, -ае.
1. гл. сонца.
2. Які грунтуецца на скарыстанні энергіі Сонца.
С. рухавік.
3. 3 яркім святлом сонца.
Сонечнае надвор’е.
С. бок кватэры (які выходзіць на поўдзень).
4. перан. Радасны, шчаслівы.
Сонечная ўсмешка.
○
Сонечная ванна — праграванне цела сонечным цяплом на адкрытым паветры.
Сонечная сістэма — сукупнасць нябесных цел, якая складаецца з Сонца і планет, што рухаюцца вакол яго.
Сонечнае спляценне — спляценне сімпатычных нерваў, размешчанае па паверхні брушной аорты.
Сонечны гадзіннік — гадзіннік, які складаецца з цыферблата і вертыкальнага стрыжня, што кідае на цыферблат цень, паказваючы час.
Сонечны ўдар — хваравіты цяжкі стан, які ўзнікае ў выніку перагрэву на сонцы.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
тупы́, -а́я, -о́е.
1. Недастаткова навостраны, такі, якім цяжка рэзаць, пілаваць, калоць і пад.
Т. нож.
Тупая піла.
2. Які не звужаецца або мала звужаецца ў канцы, з закругленым канцом.
Туфлі з тупымі насамі.
3. перан. Разумова абмежаваны, няздольны, някемлівы.
Т. вучань.
Т. як абух.
4. перан. Які прыйшоў у стан атупення; раўнадушны, абыякавы.
Тупое паслушэнства.
5. Невыразны, бяздумны, бяссэнсавы.
Т. погляд.
6. Не востры, не вельмі адчувальны; глухі (пра боль).
Т. боль.
7. Глухі, не рэзкі, не звонкі (пра гукі).
Пачуўся т. трэск.
8. Пра вугал: большы за 90°.
|| наз. ту́пасць, -і, ж. (у 3 і 4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
о́дум, ‑у, м.
Разм. Стан разважання, засяроджанасці, паглыблення ў сябе, у свае думкі. Часамі.. [Волечку] агортваў одум. Яна думала пра.. [Кастуся] і шкадавала яго. Чорны. Я ішоў у парк і стаяў там, ахоплены одумам. Сачанка. Мы развіталіся з добрым Мацвеем Давідзюком, і я пайшоў дадому, апанаваны такім одумам, ад якога аж галава, здавалася, разломвалася. Сабаленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыто́мнасць, ‑і, ж.
Стан, у якім чалавек здольны ўсведамляць, успрымаць навакольны свет (звычайна ў словазлучэннях: страціць прытомнасць, прывесці да прытомнасці, прыйсці да прытомнасці і пад.). Ад вострага болю ў назе хлопчык страціў прытомнасць. Сіняўскі. Прытомнасць зноў вярнулася, і Сідар пачуў дзесьці зусім блізка мужчынскія галасы. Галавач. Жанчына была без прытомнасці і трызніла. Мележ.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
зрашчэ́нне, ‑я, н.
1. Дзеянне паводле знач. дзеясл. зрасціць, дзеянне і стан паводле знач. дзеясл. зрасціся.
2. Спец. Месца, на якім адбылося злучэнне, зрастанне чаго‑н.
•••
Лоннае зрашчэнне — храстковае злучэнне правай і левай лабковых касцей.
Фразеалагічнае зрашчэнне — выраз, які складаецца з некалькіх слоў, што выражаюць адно паняцце; ідыёма, напрыклад: лынды біць — бяздзейнічаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адагрэ́ць, ‑грэю, ‑грэеш, ‑грэе; зак., каго-што.
Вярнуць страчанае цяпло, нармальны стан. Была восень, абодва [Аляксей з таварышам] у трасучым кузаве намерзліся так, што пасля маці таварыша ніяк не магла адагрэць іх чаем. Мележ. // перан. Чуласцю, ласкай супакоіць, суцешыць. Цёплая рука жанчыны адагрэла, растапіла застыглыя камяком пад горлам боль і слёзы, і яны прарваліся. Галавач.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)